Walory przyrodnicze Roztoczańskiego Parku Narodowego potwierdzają zasadność jego utworzenia w obszarach, które już historycznie wrysowane były w pionierskie kroki ochrony przyrody Zamojszczyzny. Od Parku właśnie rozpoczął się tok starań o stworzenie sieci obszarów chronionych wokół Parku, które miały zabezpieczyć zarówno jego walory jak i przyrodę cennych terenów oddalonych od RPN. Poprzez powoływanie rezerwatów przyrody, następnie parków krajobrazowych i obszarów Natura 2000, uzupełnione tworzeniem użytków ekologicznych i pomników przyrody, stworzony został zwarty i spójny system obszarów chronionych o wybitnych walorach przyrodniczych. Trwałość tego systemu uzależniona jest od wskazania obszarów (zdiagnozowanych w oparciu o merytoryczną argumentację), które w sposób kompleksowy zagwarantują zachowanie ciągłości biocenotycznej pomiędzy Parkiem a obszarami sąsiadującymi.
Roztoczański Park Narodowy znajduje się w systemie obszarów chronionych Roztocza, Puszczy Solskiej i Kotliny Zamojskiej na poziomie regionalnym, krajowym i międzynarodowym. W sieci tej skupione są: park narodowy, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary ochrony sieci Natura 2000 oraz korytarze ekologiczne – w wymiarze prawnym wynikającym z ustawy o ochronie przyrody.
Roztoczański Park Narodowy skupia w swoim obszarze i bezpośrednim sąsiedztwie cztery podstawowe rodzaje korytarzy ekologicznych: leśne, nieleśne lądowe (kserotermy, agrocenozy), mokradłowe (rzeczne, dolinowe, torfowiskowe – torfowisk niskich, przejściowych i wysokich oraz w różnym stopniu wilgotnych borów, w tym głównie borów bagiennych), powietrzne (migracji ptaków i nietoperzy) oraz dwa typy korytarzy lokalnych – zlokalizowanych w obszarze Parku, powiązanych z obszarami znajdującymi się w jego bezpośrednim sąsiedztwie: migracji herpetofauny (wzdłuż i w poprzek szlaków komunikacyjnych biegnących przez RPN) i migracji dużych i średnich ssaków (w poprzek szlaków komunikacyjnych biegnących przez RPN).
Korytarze leśne
Obejmują one w generalnym ujęciu lasy Roztocza wraz z przylegającą od południa Puszczą Solską – tworząc ciąg ekosystemów leśnych o randze międzynarodowej łączący Polskę i Niemcy ze wschodnią częścią Europy. Korytarze te zdefiniowano w oparciu o przebieg granicy lasów (ze strefą ekotonalną) oraz terenów nieleśnych, w obrębie których brak jest zabudowy. Wśród grup gatunków, dla których zachowanie drożności korytarzy leśnych jest kluczowe dla zagwarantowania trwałości populacji w skali lokalnej i regionalnej, wymienić należy: mszaki, paprotniki, storczyki, chrząszcze, motyle, kuraki leśne, sowy, dzięcioły, rzadsze wróblowe zamieszkujące dziuple oraz ssaki (popielicowate, drapieżne i kopytne).
Korytarze nieleśne lądowe (kserotermy, agrocenozy)
Obejmują swym zasięgiem agrocenozy i ekosystemy nieleśne w randze kserotermów i ugorów przylegających do RPN – przede wszystkim od zachodu i północy. Wśród grup gatunków, dla których zachowanie drożności korytarzy nieleśnych ekosystemów lądowych jest kluczowe dla zagwarantowania trwałości populacji w skali lokalnej i regionalnej, wymienić należy: paprotniki, storczyki, chrząszcze, pluskwiaki, motyle, gady (głównie gniewosz plamisty), ptaki lęgowe terenów otwartych oraz ptaki lęgowe lasów (zwłaszcza szponiaste i sowy), dla których tereny otwarte stanowią kluczowe żerowisko oraz niektóre gatunki ssaków – zwłaszcza suseł perełkowany i chomik europejski.
Korytarze mokradłowe (rzeczne, dolinowe, torfowiskowe)
Obejmują ciągi ekosystemów rzecznych – śródleśnych i nieleśnych w RPN (w tym zbiorniki wodne stałe i okresowe) i otulinie oraz ekosystemy torfowiskowe o charakterze puszczańskim (torfowiska wysokie i przejściowe oraz bory bagienne). Wśród grup gatunków, dla których zachowanie drożności korytarzy mokradłowych jest kluczowe dla zagwarantowania trwałości populacji w skali lokalnej i regionalnej, wymienić należy: ważki, motyle, chrząszcze, raki, minogi i ryby, płazy i gady, niektóre gatunki ptaków (np. wyspowo gniazdującą pliszkę górską) oraz ssaków (zwłaszcza bobra europejskiego i wydrę).
Korytarze powietrzne
Obejmują one szeroką przestrzeń powietrzną, której z natury rzeczy nie ograniczono ścisłymi granicami. W układzie południkowym obejmuje: dolinę Wieprza (od Zwierzyńca w dół biegu rzeki) oraz Świerszcza, Gorajca oraz Topornicy i Wieprzca wraz z obniżeniem mokradłowym między Wólką Wieprzecką a Obroczą, a także wschodnią krawędź zwartej granicy leśnej Parku między Topornicą (poprzez Szewnię Dolną, Guciów i Lasowce) a Józefowem. W układzie równoleżnikowym – głównym ciągiem migracyjnym jest dolina Wieprza. Kluczowym ciągiem migracyjnym nad RPN jest południkowy układ doliny Wieprza, przejęty w Zwierzyńcu przez dolinę Świerszcza oraz wschodnia krawędź Parku. Wśród grup gatunków, dla których zachowanie drożności korytarzy ornitologicznych jest kluczowe, wymienić należy wszystkich przedstawicieli z rzędów: blaszkodziobych, brodzących, szponiastych, żurawiowych, siewkowych oraz niektórych gatunków sów i ptaków wróblowych.
Korytarze chiropterologiczne zdefiniowane zostały w oparciu o obserwacje migrujących wiosną i jesienią za dnia – dużych gatunków: borowca wielkiego i borowiaczka. Gatunki te stanowią jedyny materiały wyjściowy do wskazania obszarów migracji tej grupy zwierząt. Obszarami w zasięgu tych korytarzy, objęto tereny, na których występują doliny zajęte przez mokradła oraz zbiorniki wodne, które w najistotniejszy sposób warunkują przebieg trasy migracji nietoperzy.
Korytarze migracji herpetofauny
Wpływ szlaków komunikacyjnych na migrujące w poprzek dróg płazy i gady jest głównym czynnikiem negatywnego oddziaływania na te grupy zwierząt w RPN – wskutek dużej śmiertelności podczas migracji. Najważniejsze miejsca rozrodu płazów i gadów w Parku – stawy Echo (wzdłuż drogi powiatowej Zwierzyniec – Sochy) oraz kompleks zbiorników między Obroczą a Kosobudami (wzdłuż drogi powiatowej Topornica – Obrocz) są oddzielone od miejsc zimowania ruchliwymi drogami powiatowymi, co w okresie sezonowych migracji determinuje wysoką śmiertelność. Mniejszą rangę w wymiarze natężenia migracji sezonowych, jednakże pozostające istotnymi dla ochrony herpetofauny Parku, mają rozczłonkowane drogami publicznymi obszary wzdłuż pozostałych dróg publicznych, zwłaszcza odcinki między: Białym Słupem a Kruglikiem, Białym Słupem a Guciowem oraz Białym Słupem i Zwierzyńcem.
Korytarze migracji dużych i średnich ssaków
W aspekcie przemieszczania się ssaków w poprzek dróg przecinających RPN i nawiązania tego do korytarzy ekologicznych wewnątrz Parku, zidentyfikowano 5 kluczowych obszarów przejść dużych i średnich ssaków. Trasy migracji przecinają wszystkie drogi powiatowe oraz linie kolejowe biegnące przez Park. Do najważniejszych korytarzy należą fragmenty dróg powiatowych: Kosobudy – Obrocz, Obrocz – Guciów, Biały Słup – Zwierzyniec, Biały Słup – osada Kruglik oraz linia kolejowa między osadą Biały Słup a Sochami, którymi regularnie przemieszczają się populacje ssaków kopytnych oraz wilki i rysie, których areał obejmuje Park i tereny z nim sąsiadujące.
Ciągi wnikania obcych inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt
Obce gatunki inwazyjne stwierdzone dotychczas w Roztoczańskim Parku Narodowym, wnikają przede wszystkim wzdłuż szlaków komunikacyjnych (rośliny), dolin rzecznych – głównie Wieprza (rośliny, ryby, gady i ssaki) i w mniejszym stopniu – korytarzami leśnymi (ssaki).
Opracowanie:
RPN/SB ZMŚP Roztocze
Tekst: Przemysław Stachyra, Tadeusz Grabowski
Mapa: źródło „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013.
Fotografie: 1, 3-7 Przemysław Stachyra, 2-Paweł Marczakowski