Kontynuując cykl raportów z badań monitoringowych zlewni Świerszcza, prowadzonych przez Roztoczański Park Narodowy w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, Państwowego Monitoringu Środowiska GIOŚ, przedstawiamy informacje o kształtowaniu się przebiegu warunków klimatyczno-hydrologicznych we wrześniu 2021 roku.
Średnia temperatura powietrza
Wrzesień bieżącego roku był jednym z dwu najchłodniejszych w skali prowadzonych pomiarów. Średnia temperatura tego miesiąca wyniosła zaledwie +12,38oC i była o ponad 1,5oC niższa od średniej wieloletniej, która dla tego miesiąca wynosi +13,93oC (Ryc. 1). W odróżnieniu od miesięcy letnich wrzesień, charakteryzował się większymi dobowymi amplitudami termicznymi (Ryc. 2). Nocne spadki temperatur poniżej 5oC wystąpiły sześciokrotnie – głownie w pierwszej dekadzie miesiąca. Natomiast o wyjątkowo chłodnym jego charakterze zadecydowały zarówno stosunkowo niskie dobowe temperatury maksymalne jak i minimalne (Ryc. 2). Szczególnie widoczne jest to pod koniec II oraz w III dekadzie miesiąca, w której temperatury maksymalne (Tmax) rzadko przekraczały 15 oC. Noce tropikalne oraz dni upalne (z Tmax > 30 oC) nie wystąpiły w tym miesiącu, co wcześniej miało miejsce w okresie prowadzonych pomiarów. W najcieplejszym wycinku miesiąca tj. na początku II dekady września, dwukrotnie wystąpiły tzw. dni gorące, w których (Tmax) przekroczyła 25oC. Najwyższą temperaturę 25,9oC (miesięczne maksimum absolutne) odnotowano 12 września. Dopływ energii słonecznej zmniejszył się o 101 MJ/m2, tj. z poziomu 449 MJ/m2 w sierpniu do 348MJ/m2 we wrześniu. Było to sumarycznym efektem coraz krótszych, jednakże często słonecznych dni, co sprawiło również, że łączne usłonecznienie rzeczywiste (czas w którym promienie słońca docierają do powierzchni ziemi) zmniejszyło się z 221 godzin w sierpniu do 205 we wrześniu (Ryc. 3). Jest to o blisko 12 godzin więcej niż wynosi średnia wieloletnia dla tego miesiąca. W stosunku do najbardziej słonecznego września 2016 r. obecna wartość jest mniejsza aż 48 godzin (ponad 23%). Wskutek niskich temperatur panujących w sierpniu i we wrześniu termiczna jesień pojawiła się w tym roku już 27 sierpnia, wyprzedzając o blisko miesiąc jesień kalendarzową. Termiczne lato trwało w tym roku zaledwie 92 dni.
Opad atmosferyczny
Pod względem opadowym wrzesień bieżącego roku - był na poziomie zbliżonym do średniej wieloletniej, wynoszącej dla tego miesiąca 62,9 mm. (Ryc. 4). Wystąpiło w nim łącznie 11 dni z opadem, którego sumaryczna wartość wyniosła 68 mm. W skali badanego wielolecia suma ta była o 39 mm wyższa niż suma najuboższego w opady września 2019 r. Rozkład przestrzenny opadów był bardzo równomierny - w odległym o ok. 7 km Zwierzyńcu, sierpniowa suma opadów wyniosła 71,5 mm – czyli była tylko o 3,5 mm wyższa. Natomiast dobowy rozkład opadów w ciągu miesiąca był bardzo nierównomierny (Ryc. 5). Najintensywniejsze opady, wystąpiły w II dekadzie miesiąca, a ich suma stanowiła łącznie 76,3% sumy miesięcznej. Najwyższy dobowy opad - sięgający 19,6 mm (miesięczne maksimum) miał miejsce 17 września.
Wilgotność względna powietrza
Średnia wilgotność względna powietrza we wrześniu 2021 r., była jedną z dwu najwyższych dla tego miesiąca w historii prowadzonych pomiarów - wyniosła 82,3%, i była wyższa o 2,3% od wartości średniej wieloletniej, która dla września wynosi 80%. Jednocześnie była ona wyższa o blisko 5,7 % od najniższej średniej wilgotności względnej powietrza - zmierzonej we wrześniu 2019 roku oraz wyższa o blisko 1% w stosunku do września roku ubiegłego (Ryc. 6). Wilgotność względna powietrza osiągnęła najwyższe wartości w II dekadzie miesiąca, wskutek napływu chłodnych i wilgotnych mas powietrza (Ryc. 7).
Klimatyczny bilans wodny stanowi różnicę pomiędzy przychodami wody w postaci opadów, a jej stratami - głównie w wyniku parowania. Tegoroczny wrzesień miał najniższy, dodatni bilans w całej historii prowadzonych badań (Ryc. 8), i był ósmym miesiącem bieżącego roku (dwunastym od września 2020 r.) z istotnie dodatnim bilansem wodnym. Nadmiar opadów w stosunku do parowania wyniósł we wrześniu 23,5 litra na metr kwadratowy powierzchni terenu. Dodatni bilans przekłada się znacząco na obserwowane zjawiska przyrodnicze, wpływając na podniesienie się wód gruntowych oraz zwiększenie wielkości przepływów mierzonych w Świerszczu. Obserwuje się poprawę zdrowotności jodeł oraz brak zamierania starych drzew tego gatunku w wyniku suszy glebowej, czy też poprawę uwodnienia torfowisk. W dotychczasowych badaniach wrzesień miał generalnie dodatnie wartości bilansu wodnego (Ryc. 8), sięgające nawet 72 l/m2 - w 2017 r. Decydujący wpływ na ten fakt miały wysokie sumy opadów oraz niskie średnie temperatury września z tych lat.
Kształtowanie się poziomu wód gruntowych
Opisywany szczegółowo we wcześniejszych raportach - wieloletni deficyt opadów atmosferycznych, spowodował drastyczny spadek poziomu wód podziemnych, zarówno w głęboko położonych warstwach kredowych, jak i w płytszych wodach czwartorzędowych. Dotyczył on także kompleksu torfowisk Międzyrzeki, skąd bierze swój początek jedna z odnóg górnego Świerszcza. W kwietniu 2020 r., odnotowano najniższy stan wód kredowych w całej historii pomiarów. W stosunku do najwyższego poziomu, z września 2013 r., był on niższy o ponad 3,5 m. Pomimo, że rok 2020 był najobfitszym w opady rokiem w całej historii prowadzonych pomiarów, a opady wielu miesięcy przekraczały średnią wieloletnią, zwierciadło wód kredowych utrzymywało się cały czas na bardzo niskim poziomie. Dopiero w 2021 r., średni poziom wód kredowych zaczął się systematycznie podnosić. Pierwsze duże wzrosty odnotowano w marcu i kwietniu (sumarycznie o 32 cm), co wynikało z roztopów grubej pokrywy śnieżnej. Obfite opady oraz korzystny bilans wodny kolejnych miesięcy bieżącego roku - zwłaszcza przełomu czerwca i lipca - spowodowały, że w stosunku do stycznia średni poziom wód kredowych podniósł się o blisko 170 cm W sierpniu, pomimo równie obfitych opadów oraz wysokiego bilansu wodnego stwierdzono 23-centymetrowy spadek średniego miesięcznego poziomu tych wód. We wrześniu spadek ten się pogłębił o 12 cm jednakże w stosunku do września 2020 r., obecny stan wód w kredzie jest wyższy o prawie 130 cm, i po raz drugi od 6 lat jest on również wyższy o 55 cm od średniej wieloletniej dla tego miesiąca (Ryc. 9).
Wzrost poziomu wód kredowych spowodował, że w wyschniętych studniach i zbiornikach wodnych z obszaru Parku, ponownie pojawiła się woda.
Opisywana we wcześniejszych raportach korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r. (przewaga opadów nad parowaniem sięgała 80 litrów/m2), spowodowała zatrzymanie wieloletniego spadku, a następnie wzrost średniego poziomu zwierciadła wód gruntowych na torfowisku Międzyrzeki. Trwały wzrost zwierciadła wód tego ekosystemu nastąpił po dopływie wody z roztopów pokrywy śnieżnej - w marcu 2021 r. W kolejnych miesiącach bieżącego roku, wskutek wysokich opadów oraz korzystnego bilansu wodnego, średni stan wód torfowiska ulegał tylko niewielkim wahaniom, pozostając na zbliżonym – wysokim poziomie. Po opadach letnich miesięcy torfowiska są praktycznie wysycone wodą, co znajduje odzwierciedlenie w wynikach obecnych pomiarów. Średni poziom wód torfowiska jest wyższy o 22 cm od wrześniowej średniej wieloletniej (Ryc. 10), i w stosunku do sierpnia jeszcze nieznacznie wzrósł. Poziomy wód notowane w 2021 r. na torfowisku Międzyrzeki pozwalają na stwierdzenie, iż jego prawidłowe funkcjonowanie jest aktualnie niezagrożone. Stan ten jest gwarancją trwałości i prawidłowego funkcjonowania torfowiska, poprzez zapobieganie niszczącym procesom murszenia torfu oraz rozwój roślinności, właściwej dla tego ekosystemu, uznanemu jako bardzo cenny i zagrożony w skali Europy.
Średni przepływ Świerszcza
Opisany we wcześniejszych raportach wieloletni deficyt opadów atmosferycznych spowodował również drastyczny spadek przepływu wody w Świerszczu. W październiku i listopadzie 2019 r. przepływ ten wyniósł zaledwie 3 l/s (absolutne minimum średniego przepływu Świerszcza). Korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r., spowodowała wzrost jego wartości do 13 l/s. i na zbliżonym poziomie utrzymywał się on w kolejnych miesiącach 2020 r., zmieniając się nieznacznie w zależności od miesięcznych sum opadów oraz bilansu wodnego. Większe wzrosty przepływu spowodowały dopiero wiosenne roztopy br., które uwolniły duże zasoby wody zmagazynowane w grubej pokrywie śnieżnej. Dzięki niezamarzniętej glebie - dotarły one i odbudowały wody podziemne, powodując wzrost średniego przepływu Świerszcza do 30 l/s w czerwcu. Z kolei obfite opady z końca czerwca i początku lipcu spowodowały ponad dwukrotny wzrost średniego przepływu tego cieku (do wartości 63 l/s) tak, iż po raz pierwszy od 6 lat - był on 1,5 krotnie wyższy niż średnia wieloletnia dla tego miesiąca. Po spadku w sierpniu, we wrześniu obserwujemy ponowny wzrost średniego przepływu Świerszcza o 5 l/s, co jest wynikiem ustabilizowania się wielkości przepływu cieku. Obecny średni przepływ Świerszcza przekracza o 17 l/s wrześniowy średni wieloletni przepływ, który wynosi dla tego miesiąca 35 l/s (Ryc. 11).
Zachęcamy do przeczytania wcześniejszych raportów <<zobacz>>
Opracowanie:
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Roztocze Roztoczańskiego Parku Narodowego
Opracowanie danych, tekst i ryciny: Zbigniew Maciejewski. Dane pomiarowe: Bogusław Radliński, Przemysław Stachyra, Robert Stefański. Zdjęcie ilustracyjne: Przemysław Stachyra.