Kontynuując cykl raportów z monitoringu zlewni Świerszcza, prowadzonych przez Roztoczański Park Narodowy w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, Państwowego Monitoringu Środowiska GIOŚ, przedstawiamy informacje o kształtowaniu się przebiegu warunków klimatyczno-hydrologicznych w grudniu 2021 roku.
Średnia temperatura powietrza
Grudzień bieżącego roku był jednym z dwu najzimniejszych w skali prowadzonych pomiarów (Ryc. 1). Średnia temperatura tego miesiąca wyniosła -1,98oC i była o prawie 2,3oC niższa od średniej wieloletniej, która wynosi +0,42oC oraz o ponad 3oC niższa od średniej grudnia roku ubiegłego. Grudzień 2021 charakteryzował się również dużymi amplitudami termicznymi (Ryc. 2). Nocne spadki temperatur poniżej 0oC wystąpiły 26-krotnie – najintensywniej w ostatniej dekadzie miesiąca, sięgając 27 grudnia nawet -20,3oC (Ryc. 2), co jest rekordowym spadkiem temperatury notowanym w grudniu, w całym okresie prowadzonych pomiarów (tzw. grudniowe minimum absolutne). Dotychczas najniższe temperatury grudnia wystąpiły 31.12.2014 (-16,5oC) oraz 1.12.2018 (-16oC). Natomiast, temperatury maksymalne (Tmax) rzadko przekraczały +2oC (Ryc. 2.). Najwyższa temperatura +8,7oC (miesięczne maksimum absolutne) wystąpiła 31 grudnia, po mroźnym okresie trzeciej dekady miesiąca, w której nawet temperatury maksymalne miały wartości ujemne (Ryc. 2.).
Ponieważ rok 2021 już się zakończył, można dokonać jego wstępnego podsumowania oraz porównań z innymi latami w zakresie danych pogodowych - w szczególności termiczno-opadowych, które mają decydujący wpływ na funkcjonowanie przyrody Roztoczańskiego Parku Narodowego (Tab. 1, Ryc. 2a). I tak, najdłuższą termiczną porą roku - roku minionego - było lato, które trwało 93 dni – od 28 maja do 27 sierpnia. Było to najkrótsze lato w okresie prowadzonych przez nas pomiarów: o 8 dni krótsze od lata 2020 r., o 17 dni krótsze od lata 2019 r., i aż o 41 dni krótsze od lata roku 2018. Z kolei najkrótszą porą roku 2021 było przedzimie, które trwało zaledwie 25 dni - od 12 listopada do 6 grudnia. Ta pora roku była również najkrótsza w ciągu ostatnich 5 lat pomiarów np. w stosunku do 2020 r. aż o 23 dni. Jedną z najdłuższych pór roku 2021 - oraz całego okresu badań - była jesień, która trwała 74 dni. Zaczęła się bardzo wcześnie bo już 28 sierpnia (tegoroczny sierpień był najchłodniejszy w historii pomiarów) i trwała do 9 listopada. Była ona o 14 dni dłuższa od jesieni 2020 r., i aż o 18 dni dłuższa niż jesień roku 2018. Termiczna zima w roku hydrologicznym 2020 (2019/2020) - trwała 68 dni, tj. od 28 grudnia 2020 do 5 marca 2021. Była ona przeciętnej długości: o 11 dni krótsza od zimy roku 2016/2017, o 19 dni dłuższa niż zima roku 2018/2019 oraz o 68 dni dłuższa od roku 2019/2020, kiedy to termiczna zima nie wystąpiła w ogóle – tzn., że średnia temperatura żadnego z miesięcy zimowych nie spadła wówczas poniżej zera, a przedzimie roku 2019 przeszło płynnie w przedwiośnie 2020 r. Termiczna zima obecnego roku zaczęła się stosunkowo wcześnie bo już 7 grudnia i jeśli nie wystąpią jakieś silne anomalia pogodowe, może być jedną z najdłuższych w historii pomiarów. Wiosna 2021 r. rozpoczęła się dosyć późno bo dopiero 10 kwietnia (ponieważ tegoroczny kwiecień, podobnie jak sierpień, był najchłodniejszy w historii naszych pomiarów) i trwała do 27 maja – czyli 48 dni. Była to jedna z krótszych wiosen w historii pomiarów, ponieważ trwała aż o 25 dni (52%) krócej od wiosny 2020 r., a przeciętny czas trwania tej pory roku wynosił dotychczas 62 dni. W roku 2021 okres wegetacyjny (o średniej dobowej temperaturze TA_D ≥ 5°C) trwał od 10 kwietnia do 9 listopada – łącznie 214 dni (Tab. 1). Był to najkrótszy okres wegetacyjny ostatnich lat - krótszy aż o 39 dni od roku 2019. Natomiast okres intensywnej wegetacji (TA_D ≥ 10°C) trwał od 5 maja do 1 października, wyniósł 150 dni i był to również najkrócej trwający okres z ostatnich lat – np. krótszy aż o 37 dni w stosunku do roku 2018.
Opad atmosferyczny
Grudzień bieżącego roku – miał jedną z niższych sum opadów atmosferycznych w całej historii prowadzonych pomiarów (Ryc. 3). Wyniosła ona 36,1 mm. Do osiągnięcia poziomu średniej wieloletniej, wynoszącej dla tego miesiąca 44,8 mm zabrakło prawie 9 mm. Łącznie wystąpiło w nim 15 dni z opadem, którego najwyższa dobowa wartość wyniosła 7,8 mm (Ryc. 4). W skali badanego wielolecia grudniowa suma opadów była o ponad 21 mm niższa niż suma najobfitszego w opady grudnia 2018 r., i o ponad 22 mm wyższa niż suma opadów w grudniu roku 2013.
W stosunku do roku ubiegłego suma ta była niższa tylko nieco o ponad 2 mm. Czasowy oraz przestrzenny rozkład opadów był bardzo równomierny - w odległym o ok. 7 km Zwierzyńcu, grudniowa suma opadów wyniosła 31,1 mm – czyli była równo o 5 mm niższa. Dobowy rozkład opadów w ciągu miesiąca był także bardzo równomierny (Ryc. 4). Najintensywniejsze opady wystąpiły w III dekadzie miesiąca, stanowiąc łącznie nieco ponad 37 % sumy miesięcznej.
Pod względem termiczno-opadowym rok 2021, znacząco odbiegał od roku 2020 oraz poprzednich lat, będąc rokiem najchłodniejszym (średnia roczna temperatura powietrza wyniosła +8,11oC) i najobfitszym w opady (roczna suma opadów wyniosła 854 mm) w całej historii prowadzonych przez nas pomiarów (Ryc. 5).
Wilgotność względna powietrza
Średnia wilgotność względna powietrza w grudniu 2021 r., wyniosła 88,6%, i była niższa tylko o 0,1% od wartości średniej wieloletniej, która dla grudnia wynosi 88,5%. Jednocześnie była ona niższa o 2,4% od najwyższej średniej wilgotności względnej - zmierzonej w grudniu 2011 roku (Ryc. 6) oraz wyższa o prawie 4% od najniższej średniej wilgotności grudnia 2019 r. Wilgotność względna powietrza osiągnęła najwyższe wartości w II i pod koniec III dekady miesiąca, wskutek napływu stosunkowo ciepłych i wilgotnych mas powietrza (Ryc. 7).
Klimatyczny bilans wodny
Tegoroczny grudzień miał dodatni bilans wodny - podobnie jak większość miesięcy bieżącego roku. Nadmiar opadów w stosunku do parowania wyniósł ponad 25 litrów na metr kwadratowy powierzchni. Dodatni bilans przełożył się na obserwowane zjawiska przyrodnicze, wpływając np. na wzrost uwodnienia torfowisk. W dotychczasowych badaniach tylko grudzień 2013 r. miał niewielki ujemny bilans wodny. W pozostałych latach bilans wodny grudnia miał dodatnie wartości (Ryc. 8) sięgające nawet 50 l/m2 - w 2018 r. Było to sumarycznym efektem wysokich opadów oraz stosunkowo niskich temperatur tych miesięcy.
Kształtowanie się poziomu wód gruntowych
Wieloletni deficyt opadów atmosferycznych, spowodował drastyczny spadek lustra wód w poziomie kredowym oraz czwartorzędowym.
W kwietniu 2020 r. odnotowano najniższy stan wód kredowych w okresie prowadzonych przez nas pomiarów - był on niższy o ponad 3,5 m w stosunku do poziomu z czerwca 2013 r. Mimo, że rok 2020 był dotychczas najobfitszy w opady, zwierciadło wód kredowych utrzymywało się na bardzo niskim poziomie. Dopiero w 2021 r., średni poziom wód kredowych zaczął się systematycznie podnosić – najpierw w marcu i kwietniu w efekcie roztopów grubej pokrywy śnieżnej, następnie w wyniku obfitych opadów miesięcy letnich, co sumarycznie spowodowało wzrost średniego poziomu tych wód o blisko 170 cm w stosunku do stycznia analizowanego roku. Jednakże począwszy od sierpnia obserwujemy ponowny spadek poziomu wód w kredzie - łącznie o 56 cm. W grudniu spadek ten się pogłębił o kolejne 8 cm. Mimo to, w stosunku do grudnia 2020 r., obecny stan tych wód jest wyższy o 104 cm, i po raz piąty od 6 lat, jest on również wyższy od średniej wieloletniej dla tego miesiąca - o 37 cm (Ryc. 9).
Opisywana we wcześniejszych raportach korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r. (przewaga opadów nad parowaniem sięgająca 80 litrów/m2), spowodowała zatrzymanie wieloletniego spadku, a następnie wzrost średniego poziomu zwierciadła wód gruntowych na torfowisku Międzyrzeki. Jednakże trwały wzrost poziomu zwierciadła tych wód nastąpił dopiero w marcu 2021 r., wskutek dopływu wody z roztopów śniegu. W kolejnych miesiącach bieżącego roku średni stan wód torfowiska ulegał tylko niewielkim wahaniom, pozostając cały czas na wysokim poziomie. Po opadach miesięcy letnich, torfowiska są praktycznie wysycone wodą. Średni poziom wód torfowiska w grudniu 2021 był wyższy o ponad 4 cm od średniej wieloletniej (Ryc. 10), i w stosunku do listopada wzrósł o kolejne 2 cm. Tak wysokie poziomy wód torfowiska Międzyrzeki w całym 2021 r., pozwalają na stwierdzenie, iż jego trwałość oraz prawidłowe funkcjonowanie nie jest aktualnie zagrożone, co potwierdzają badania fitosocjologiczne wykonane w 2021 roku, które wykazały jego powiększanie się. Konkludując, wysoki stan wód torfowiska zapobiega niszczącym procesom murszenia torfu oraz zapewnia rozwój roślinności właściwej dla tego ekosystemu, uznanego jako bardzo cenny i zagrożony w skali Europy.
Średni przepływ Świerszcza
Opisany we wcześniejszych raportach wieloletni deficyt opadów atmosferycznych spowodował drastyczny spadek przepływu wody w Świerszczu. W październiku i grudniu 2019 r. przepływ ten wyniósł zaledwie 3 l/s (absolutne minimum średniego przepływu Świerszcza). Korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r., spowodowała wzrost jego wartości do 13 l/s., i na zbliżonym poziomie utrzymywał się on w kolejnych miesiącach tego roku. Większe wzrosty przepływu Świerszcza spowodował dopiero wzrost poziomu wód kredowych i torfowiskowych w wyniku roztopów wiosną 2021 r., które uwolniły duże zasoby wody zmagazynowane w grubej pokrywie śnieżnej. Z kolei obfite opady czerwca i lipca omawianego roku spowodowały wzrost średniego przepływu cieku do 63 l/s tak, iż po raz pierwszy od 6 lat - był on 1,5 krotnie wyższy niż średnia wieloletnia dla tego miesiąca. Od sierpnia do listopada 2021 r. ponownie notowaliśmy spadki przepływu (łącznie o ponad 27 l/s). Niewielki wzrost średniego przepływu 5 l/s odnotowano tylko w bardzo bogatym w opady wrześniu. W grudniu nastąpił wzrost średniego przepływu o 6 l/s w stosunku do listopada, a średnia z tego miesiąca jest ponownie wyższa od grudniowej średniej wieloletniej która wynosi 41 l/s (Ryc. 11). Taki przebieg wzrostów i spadków przepływu Świerszcza jest najprawdopodobniej przejawem ustabilizowania się tego cieku, związanej z większą stabilnością poziomu wód gruntowych i powrotu do jego silnej zależności od wielkości opadów i bilansu wodnego danego miesiąca.
Zachęcamy do przeczytania wcześniejszych raportów <<zobacz>>
Opracowanie:
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Roztocze Roztoczańskiego Parku Narodowego
Opracowanie danych, tekst i ryciny: Zbigniew Maciejewski. Dane pomiarowe: Bogusław Radliński, Przemysław Stachyra, Robert Stefański. Zdjęcie ilustracyjne: Przemysław Stachyra.