Park narodowy, zgodnie z jego prawną definicją, obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.
Celami ochrony przyrody Roztoczańskiego Parku Narodowego są:
- utrzymanie oraz zapewnienie niezakłóconego przebiegu procesów ekologicznych,
- utrzymanie ciągłości istnienia oraz trwałości ekosystemów,
- zachowanie różnorodności biologicznej oraz dziedzictwa geologicznego
- i paleontologicznego,
- zapewnienie ciągłości istnienia oraz trwałości gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, poprzez ich utrzymanie lub przywrócenie do właściwego stanu ochrony,
- utrzymanie walorów krajobrazowych oraz zadrzewień,
- kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
W zależności od specyfiki poszczególnych ekosystemów, istniejących zagrożeń oraz możliwości eliminacji tych zagrożeń, działania ochronne mogą przybierać różne formy. Są one określone w Planie ochrony Parku, bądź zadaniach ochronnych i zawierają zdefiniowanie zagrożenia, sposoby ochrony czynnej, miejsca udostępniane dla nauki, edukacji, turystyki i rekreacji. Wyznaczone w Parku obszary ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej są sposobem ochrony poszczególnych powierzchni. Celem obszaru ochrony ścisłej – 12,1 % powierzchni Parku - jest utrzymanie przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych. Obszar ochrony czynnej, przy której możliwa jest ingerencja człowieka w celu uzyskanego pożądanego efektu działań ochronnych stanowi 85,4 % jego powierzchni. Ochronie krajobrazowej, posiadającej najniższy status ochronny w skali Parku podlega 2,5 % jego powierzchni. Jej celem jest utrzymanie lub odtworzenie regionalnych cech krajobrazu kulturowego.
Głównym celem ochrony w Roztoczańskim Parku Narodowym są ekosystemy leśne zajmujące 95% jego powierzchni. Ochroną objęte są również:
- przyroda nieożywiona,
- ekosystemy leśne,
- nieleśne ekosystemy lądowe,
- ekosystemy wodne,
- rośliny, grzyby i ich siedliska,
- zwierzęta i ich siedliska,
- krajobraz,
- wartości kulturowe.
Ochrona przyrody nieożywionej (struktur i utworów geologicznych, form morfologii terenu i zasobów wodnych obszaru oraz gleb) polega na likwidacji procesów erozyjnych zainicjowanych w wyniku antropopresji, ograniczeniu odpływu wód rowami melioracyjnymi, oraz zapobieganiu zarastania powierzchni odsłonięć i wychodni skalnych. Aktywna ochrona w ekosystemach leśnych ma na celu przywrócenie lasom właściwego, stosownego do siedliska składu gatunkowego oraz odpowiednią strukturę wiekową i przestrzenną. Nieleśne ekosystemy lądowe to w ogromnej swej większości obszary użytkowane gospodarczo w przeszłości: dawne grunty orne, pastwiska, ekstensywnie użytkowane łąki w dolinach rzecznych. Ich aktywna ochrona głównie polega na hamowaniu wtórnej sukcesji leśnej poprzez wycinanie, wykaszanie, wypas starych ras zwierząt gospodarskich. W ekosystemach wodnych podejmuje się aktywne działania mające na celu niedopuszczenie do zanieczyszczenia wód płynących ze źródeł zewnętrznych oraz usuwanie zanieczyszczeń stałych, naniesionych w okresach wezbrań wód. Ochrona flory i fauny prowadzona jest przede wszystkim poprzez ochronę siedlisk i mikrosiedlisk, zabezpieczenie przed wydeptywaniem i zgryzaniem przez dzikie zwierzęta roślinożerne. W wypadku zwierząt jest to zapewnienie wymaganych warunków rozmnażania (zwłaszcza płazom i gadom), miejsc schronienia oraz odpowiedniej bazy żerowej. Bardzo ważne jest także stworzenie zwierzętom możliwości bezpiecznego przemieszczania się w poprzek ciągów komunikacyjnych. Zarówno w przypadku flory jak i fauny prowadzone są działania ochronne polegające na eliminacji obcych gatunków inwazyjnych. W parku narodowym ochronie podlegają także krajobraz i wartości kulturowe obszaru. Ochrona krajobrazu polega na zachowaniu swoistej mozaiki różnych typów ekosystemów. Ochrona czynna dotyczy także takich elementów krajobrazu, jak istniejących w obszarze parku zabytkowych zabudowań wraz towarzyszącymi im zespołami parkowymi, zadrzewień osad, a także innych instalacji i konstrukcji kultury materialnej.
Większość zadań związanych z aktywną ochroną przyrody na obszarze znajdującym się w wieczystym użytkowaniu Parku jest realizowana przez pracowników parku narodowego. Oni także odpowiadają za organizację badań naukowych i monitoringu środowiska, przygotowanie Parku do zwiedzania, działalność edukacyjną oraz zwalczanie przestępstw i wykroczeń dotyczących ochrony przyrody. Dla osiągnięcia swoich celów Park współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami oraz korzysta z krajowych i zagranicznych źródeł finansowania.
Skuteczna ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych Parku wymaga współpracy administracji parku z lokalnymi władzami samorządowymi, instytucjami, organizacjami. Dotyczy to m.in. inwestycji związanych z ochroną środowiska, jak rozbudowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków czy rozwiązywanie problemów dotyczących gospodarki odpadami. Szczególne znaczenie ma współpraca Parku i samorządów przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego bądź przygotowywaniu decyzji lokalizacyjnych.
Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Andrzej Tittenbrun