Zaczątkiem współczesnego, wielkoprzestrzennego systemu ochrony Roztocza było powstanie w 1957 r. rezerwatów: Bukowa Góra (ponowne usankcjonowanie prawne istniejącego w Ordynacji Zamojskiej już od 1934 r.), Nart, Czerkies i Obrocz, będących dziś obszarami ochrony ścisłej w Roztoczańskim Parku Narodowym. Stopniowo ochroną rezerwatową obejmowano kolejne obszary o najwyższych walorach przyrodniczych. Obecnie na Roztoczu istnieje 17 rezerwatów przyrody. Przeważają wśród nich rezerwaty leśne (9). W pozostałej grupie znajdują się rezerwaty krajobrazowe (3), florystyczne (2) oraz rezerwaty: geologiczny, torfowiskowy i stepowy. Zajmują one łącznie powierzchnię 991,34 ha z tego 67% przypada na Roztocze Środkowe. Zróżnicowanie typów rezerwatów odzwierciedla różnorodność przyrodniczą regionu i jego pograniczny charakter.
Wspomniane wcześniej pierwsze rezerwaty przyrody w znikomym stopniu chroniły unikalną przyrodę Roztocza. Pierwszą koncepcją objęcia wieloprzestrzennymi formami ochrony przyrody najcenniejszych terenów Roztocza była propozycja utworzenia Zwierzynieckiego Parku Narodowego obejmującego 6 400 ha lasów zwierzyniecko-kosobudzkich, opracowana w 1959 roku przez profesorów D. Fijałkowskiego, K. Izdebskiego oraz A. Wachniewską. Po kilkunastu latach, w nieco zmienionej formie idea ta została urzeczywistniona poprzez powstanie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Park, zajmujący wówczas powierzchnię 4600 ha, stał się pierwszym ogniwem ekologicznego systemu obszarów chronionych Roztocza.
Duże znaczenie dla ochrony przyrody na Roztoczu miało powołanie w latach 1988–1990 parków krajobrazowych: Szczebrzeszyńskiego, Krasnobrodzkiego, Południoworoztoczańskiego i Puszczy Solskiej. Stanowiły one kolejne, wielkoobszarowe ogniwa systemu, uzupełniając dotychczasowe formy ochrony (park narodowy, rezerwaty) poprzez objęcie ochroną najcenniejszych obszarów polskiej części Roztocza. W cechach środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz unikalnym krajobrazie parków odzwierciedla się odrębność przyrodnicza, historyczna i kulturowa tego regionu. Utworzenie parków krajobrazowych miało na celu nie tylko ochronę przyrody i krajobrazu, ale również popularyzację tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Znaczenie parków powiększa ich położenie w obszarze korytarzy ekologicznych, sprzyjające zachowaniu naturalnych stref przemieszczania się roślin i zwierząt, istotnych dla różnorodności przyrodniczej nie tylko Parku, ale i całego Roztocza.
W części Roztocza Zachodniego i Południowego w latach 1990–2005 utworzono obszary chronionego krajobrazu: Kraśnicki OCK oraz dwa Roztoczańskie (w powiecie janowskim i tomaszowskim). Pełnią one rolę łączników między obszarami o wyższej randze ochrony, a także łączą Roztocze z innymi obszarami o znaczeniu europejskim (Małopolski Przełom Wisły).
Na terenie Ukrainy obszary chronione nie tworzą spójnego systemu i zajmują znacznie mniejszą powierzchnię. Wielkoobszarowymi formami ochrony są: Zapowiednik Roztocze, Jaworowski Przyrodniczy Park Narodowy, Regionalny Park Krajobrazowy Roztocze Rawskie, Regionalny Park Narodowy Zniesienie.
Ekologiczny system ochrony przyrody Roztocza rozwija się dynamicznie. W części polskiej 71,94% obszaru objęte jest ochroną prawną. W jego skład wchodzą niemal wszystkie formy ochrony, jakie przewiduje polskie prawo, przy czym 51,72% to obszary wchodzące w skład europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000. W części ukraińskiej, funkcjonującej w odmiennych uwarunkowaniach społeczno-prawnych, ochronie podlega już około 66,59% powierzchni tego regionu. Potwierdza to olbrzymią w skali Europy wartość i różnorodność przyrodniczą i krajobrazową Roztocza - regionu pogranicza przyrodniczo-kulturowego.
Wysokie walory przyrodnicze i kulturowe Roztocza sprawiają, że przewiduje się uzupełnienie systemu poprzez powiększenie istniejącego Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i powołanie dwóch nowych parków krajobrazowych: Zwierzynieckiego i Gorajskiego oraz dwóch obszarów chronionego krajobrazu: Biłgorajskiego i Lubyckiego, a także pozaustawowych form ochrony przyrody: Geoparku „Kamienny Las na Roztoczu” i Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Roztocze”. System ochrony przyrody i krajobrazu, ciągle jeszcze uzupełniany o nowe formy, powinien gwarantować zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Polski i Ukrainy na pograniczu Unii Europejskiej i zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju służyć rozwojowi i promocji regionu.
W ekologicznym systemie obszarów chronionych Roztocza, Roztoczański Park Narodowy stanowi rdzenną strefę układu przyrodniczego, wokół której rozmieszczone są formy ochrony o mniejszym rygorze ochronnym. Park odgrywa również wiodącą rolę w regionie z racji prowadzonej działalności związanej z ochroną i monitorowaniem zjawisk i procesów przyrodniczych, udostępnianiem dla nauki, edukacji i turystyki. Ustanowienie i funkcjonowanie Transgranicznego Rezerwatu „Roztocze” może tę funkcję wzmocnić.
Opracowanie:
RPN/UMCS
Tekst: Tadeusz Grabowski, Wioletta Kałamucka
Mapa: źródło „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013.