Geopark „Kamienny Las”

Roztoczański Park Narodowy w projektowanym Geoparku "Kamienny Las na Roztoczu"

Inicjatywa tworzenia geoparków jako obszarów funkcjonalnych przedstawiających szczególne wartości geologiczne, sformułowana została przez Oddział do Spraw Nauk o Ziemi UNESCO w latach 90-tych XX wieku. Geoparki rozproszone są po całym świecie i zrzeszone w Światowej Sieci Geoparków (European Geoparks Network) która powstała w 2000 roku.

Według stanu na 2019r. jest to 147 geoparków w 41 krajach. W Polsce status geoparku krajowego nadany został trzem obiektom, są to: Góra Św. Anny w 2010 r., Karkonoski Park Narodowy z otuliną w 2010 r. oraz Łuk Mużakowa w 2006 r., który od listopada 2015 r. posiada Status Światowego Geoparku UNESCO i funkcjonuje jako transgraniczny polsko-niemiecki geopark Łuk Mużakowa. Geoparki to rekomendowana przez UNESCO, nie mająca odpowiednika w polskim prawie, forma organizacyjna mająca na celu z jednej strony zabezpieczenie wartości geologicznych, z drugiej zaś ich promocję w powiązaniu z lokalnymi strategiami rozwoju. Założeniem jest, aby formy rzeźby i odsłonięcia występujące na ich terenie wykorzystywane były do celów edukacyjnych w zakresie nauk o Ziemi. To także obszary rozwoju turystyki, w których szczególny nacisk kładzie się na dziedzictwo geologiczne regionu.

Geopark "Kamienny Las na Roztoczu" to projekt mający podkreślić bogatą georóżnorodność regionu. Obejmuje on najciekawszą pod względem przyrodniczym część Roztocza.
Położony jest na obszarze województwa lubelskiego w powiatach: zamojskim, biłgorajskim i tomaszowskim oraz podkarpackiego w powiecie: lubaczowskim, obejmuje znaczny fragment zachodniej części Roztocza Wschodniego, południowy odcinek Roztocza Środkowego oraz niewielki fragment Roztocza Zachodniego, zajmując powierzchnię około 640 km2 (MAPA 1) - link. Na jego terenie położone są fragmenty obszarów chronionych Roztoczańskiego Parku Narodowego (głównie jego otulina), Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego, Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej oraz Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego.

Mapa 1. Projektowany Geopark „Kamienny Las na Roztoczu”.

W obszarze projektowanego Geoparku znalazły się wzniesienia Roztocza zbudowane ze skał wapiennych z okresu górnej kredy (130 – 65 mln lat temu), margli, opok i gezów oraz utwory trzeciorzędowe reprezentowane przez wapienie dendrytyczne, litotamniowe i rafowe oraz piaski i piaskowce. Dziedzictwo geologiczne Roztocza stanowią odsłonięcia geologiczne, stanowiska ze skamieniałościami, wzgórza ostańcowe i twardzielcowe, doliny rzeczne i wąwozy lessowe, wydmy, jaskinie oraz liczne skałki.
W celu wyeksponowania budowy geologicznej Roztocza opisano ponad 160 geostanowisk (stanowisk geologicznych).
Do najciekawszych i najważniejszych w skali europejskiej zaliczono:
Kamieniołomy w Żelebsku, Józefowie, Pardysówce i Hucie Różanieckiej oraz odkrywki w Lipowcu i Szopowem z odsłonięciami profili utworów mioceńskich.
Wzgórza ostańcowe: Góra Marchwianego, Kamienna Góra, Góra Dział, Krągły Goraj.
Zespoły kaskad i progów skalnych "szumy" w przełomowych odcinkach koryt rzecznych Tanwi w Rebizantach, Szumu w rezerwacie przyrody "Szum" i Sopotu w rezerwacie "Czartowe Pole".
Zespół form skałkowych - pomnik przyrody "Piekiełko" oraz formy skałkowe i niewielkie jaskinie na Świstkowej Górze, z "Płaczącym Kamieniem" w formie podwieszanej ambony.

Roztoczański Park Narodowy w Geoparku.

Na terenie Parku z uwagi na jego położenie i leśny charakter występują stosunkowo nieliczne geostanowiska do których zalicza się:

„Płaczący Kamień” koło Górecka Starego,
Rozległą wydmę paraboliczną w sąsiedztwie stawów Echo,
Zespół unikalnych torfowisk Międzyrzeki.

W otulinie RPN natomiast spotyka się większą różnorodność i ilość geostanowisk takich jak odsłonięcia utworów kredowych w kamieniołomie w Bliżowie, odsłonięcia z profilami mioceńskich piasków kwarcowych i glaukonitowych obfitujących w bogactwo struktur sedymentacyjnych w Szopowem, Brzezinach i Lipowcu, sztolnie w Senderkach oraz wzgórza ostańcowe: Góra Marchwianego, Lasowa Góra, Kamienna Góra.

Główna atrakcja Geoparku - skrzemieniałe drewno

Symbolem i główną atrakcją Geoparku są fragmenty skrzemieniałego drewna, będące szczególną osobliwością Roztocza, unikatową w skali światowej. Występują one w stosunkowo wąskim pasie, głównie w strefie krawędziowej od okolic Gorajca po Lwów, najliczniej na polach wokół wsi Siedliska. Stanowią one największe tego typu skupisko fosyliów w Polsce. W wyniku przeprowadzonych analiz anatomicznych fragmentów pni i konarów fosylnego drewna stwierdzono, że należy ono do gatunku Taxodioxylon taxodii Gothan, zbliżonego do występującego współcześnie cypryśnika błotnego.
O skamieniałych drzewach z Roztocza Południowego pisał Jan Długosz
w swoich słynnych „Rocznikach”:

„(…) w lasach, na polach i borach
miasteczka Potylicz i wsi Hrebenne i Prusie,
(…) sosnowe drzewa mają taką naturę
i tę właściwość, że jeżeli ich część,
chodźby gałąź lub inny kawał,
odcięta zostanie lub odłamana,
lub jeżeli nawet całe drzewo
zostanie ścięte, przemienia się
i przekształca po kilku latach w krzemień (…)”.

Na podstawie analiz palinologicznych węgli brunatnych i towarzyszących im utworów mułkowo- piaszczystych z nieczynnej kopalni w Dąbrówce oraz węgli nawierconych we wsi Siedliska, wskazano na występowanie na tym obszarze we wczesnym miocenie ciepłolubnej flory lądowej z udziałem cypryśnikowatych. Drewno cypryśnikowatych ulegało uwęgleniu i utworzyło złoża węgla brunatnego, lub sylifikacji w morskim, bądź słodkowodnym środowisku, do którego dostawało się na skutek działalności rzek, bądź erozji morskiej. Pnie drzew trafiały do lagun nasyconych krzemionką pochodzącą ze szkliwa wulkanicznego.
Kolejny etap skrzemionkowania drewna związany był z jego redepozycją do młodszych utworów mioceńskich. W późniejszym okresie skrzemionkowane fragmenty drewna na skutek działalności lądolodu i rozmywania przez wody glacjalne oraz rzeki, redeponowane były również do utworów czwartorzędowych

Funkcja edukacyjna Geoparku
Na terenie Geoparku wytyczonych zostało kilka tras edukacyjnych (geoturystycznych) z geostanowiskami eksponującymi istotne elementy rzeźby i budowy geologicznej. Dwie z nich przebiegają przez Roztoczański Park Narodowy:
„Czwartorzęd Roztocza” - trasa geoturystyczna ze Zwierzyńca do Topólczy, „Szlakiem rzeźby ostańcowej krawędzi Roztocza” - trasa geoturystyczna ze Zwierzyńca do Górecka Nowego.
W Geoparku planuje się utworzenie centrów edukacyjnych w Siedliskach, gdzie obecnie funkcjonuje muzeum z ekspozycją skrzemieniałego drzewa oraz w Roztoczańskim Centrum Naukowo-Edukacyjnym Roztoczańskiego Parku Narodowego w Białym Słupie.