Na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego powołano dwa obszary Natura 2000:

1. Obszar mający znaczenie dla Wspólnoty – OZW (przyszły Specjalny Obszar Ochrony, zwany potocznie obszarem siedliskowym) – Roztocze Środkowe PLH060017,
2. Obszar Specjalnej Ochrony (potocznie zwany obszarem ptasim) – Roztocze PLB060012.

Obszar Natura 2000 Roztocze Środkowe zawiera się w granicach Parku i znajduje się w zarządzie Dyrektora Roztoczańskiego Parku Narodowego. Stanowi ono jedno z ogniw sieci Natura 2000 południowej Lubelszczyzny, połączone funkcjonalnie z sąsiadującymi z nim obszarami Natura 2000 i będące jednym z najważniejszych w Polsce południowo-wschodniej elementem ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków oraz kluczowym obszarem zasilającym tereny sąsiednie w wiele rzadkich i zagrożonych taksonów.

Obszar Natura 2000 Roztocze zajmuje w całości Park (wykraczając znacznie poza jego granice), obejmując swym zasięgiem Roztocze Środkowe i Wschodnie oraz fragmenty Padołu Zamojskiego i Kotliny Sandomierskiej, sięgając granicy polsko-ukraińskiej. Nad obszarem nadzór sprawuje Dyrektor Parku (w granicach RPN) oraz Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Lublinie – na pozostałej jego części. W odniesieniu do obszaru Roztocze – Roztoczański Park Narodowy zajmuje około 9% jego powierzchni, stanowiąc najważniejszy bastion gatunków będących przedmiotem ochrony – przede wszystkim ptaków leśnych.
Celem nadrzędnym działań ochronnych w obu obszarach Natura 2000, w granicach Parku, jest utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, będących przedmiotami ochrony, a także zapewnienie integralności oraz spójności sieci Natura 2000 w tej części Polski. Aby to osiągnąć niezbędne jest zachowanie należytej łączności biocenotycznej z sąsiadującymi obszarami Natura 2000 (Puszcza Solska i Uroczyska Puszczy Solskiej – od południa i zachodu; Lasy Janowskie i Uroczyska Lasów Janowskich – od zachodu; Niedzieliski Las, Niedzielska, Kąty, Hubale, Doliny Łabuńki i Topornicy – od północy i północnego wschodu; Debry, Św. Roch, Uroczyska Lasów Adamowskich, Sztolnie w Senderkach – od wschodu) oraz utrzymanie drożności, zidentyfikowanych i opisanych pod względem uwarunkowań przyrodniczych korytarzy ekologicznych.

W Roztoczańskim Parku Narodowym – obejmującym obszary Natura 2000 Roztocze Środkowe i Roztocze – stwierdzono dotychczas: 12 siedlisk przyrodniczych z Zał. I Dyrektywy Siedliskowej (3 kolejne typy siedlisk są w trakcie weryfikacji), 4 gatunki roślin z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej, 29-31 gatunków zwierząt z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej (29 występujących aktualnie i 2 wymagające potwierdzenia występowania) oraz 59 gatunków ptaków z Zał. I Dyrektywy Ptasiej.

Liczba siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej oraz gatunków roślin i zwierząt wymienionych w załącznikach: II Dyrektywy Siedliskowej i I Dyrektywy Ptasiej sieci Natura 2000 występujących w Polsce oraz w Roztoczańskim Parku Narodowym – w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017 i fragmencie obszaru Natura 2000 Roztocze PLB060012

Siedliska przyrodnicze w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017

Spośród siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w Parku wyróżniają się trzy podstawowe grupy: siedliska leśne, siedliska nieleśne (w tym łąki i murawy ciepłolubne) oraz mokradłowe.

Typy siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej występujących w RPN – w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017 (* - siedliska priorytetowe)

Typy siedlisk przyrodniczych mogących występować w RPN (po gruntownym rozpoznaniu) – w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017, bądź zostały w przeszłości zidentyfikowane (a obecnie nie potwierdzone) lub mogą powstać w wyniku prowadzonych działań ochronnych.

Gatunki roślin w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017

Grupę roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej sieci Natura 2000 w RPN reprezentują 4 gatunki – obuwik pospolity oraz mchy: widłoząb zielony, bezlist okrywowy, sierpowiec błyszczący.
Pierwszy z wymienionych taksonów to dość rzadki w Polsce gatunek storczyka, jednak na terenie Parku jest często spotykany, głównie w północnej części, gdzie odnotowano ponad 50 stanowisk w widnych drzewostanach liściastych (głównie grądach) lub na nasłonecznionych murawach. Widłoząb zielony odnaleziony został na trzech stanowiskach w obszarze ochrony ścisłej w warunkach siedliskowych żyznej buczyny karpackiej i wilgotnych grądów. Sierpowiec błyszczący podawany jest z wilgotnych łąk dolin rzecznych. Natomiast bezlist okrywowy stwierdzony został w południowej części Parku, w wilgotnych lasach mieszanych.

Rośliny wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone w RPN – w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017 (+ - gatunek występujący aktualnie, liczebność nieokreślona)

Gatunki zwierząt w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017

Spośród bezkręgowców z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej, w RPN występują taksony zgrupowane w trzech rzędach: motyli, ważek i chrząszczy. W przypadku motyli, najważniejszymi obszarami występowania są nieleśne ekosystemy doliny Wieprza oraz nasłonecznione murawy kserotermiczne i śródleśne enklawy lub pobocza niektórych dróg i szlaków kolejowych. Ważki – jako ściśle związane ze zbiornikami wodnymi (nawet niewielkimi powierzchniowo) – występują lokalnie w obszarach mokradłowych, przy czym najważniejszymi są: stawy Echo, kompleks zbiorników między Kosobudami a Kosobudami Bór, dolina Wieprza (z kluczowymi starorzeczami oraz okresowymi zbiornikami w dolinie) oraz mokradła w rejonie Florianki. Chrząszcze związane z lasami o naturalnym charakterze, zasiedlają stare drzewostany bukowe i jodłowe, głównie w obszarach ochrony ścisłej. Ich populacje, zwłaszcza zagłębka bruzdkowanego, są jednymi z najważniejszych w Polsce.

Ichtiofaunę wód Parku z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej reprezentuje – według dotychczas zgromadzonych materiałów: 1 gatunek minoga oraz 3 gatunki ryb. Na uwagę zasługuje populacja, rzadkiego w Polsce minoga ukraińskiego, który jednak w ostatnich latach – wskutek zarybień pstrągiem potokowym i przedostawaniem się do wód pstrąga tęczowego – jest w silnym regresie, będąc krytycznie zagrożonym. Niewykluczone, iż w wodach RPN występuje drugi przedstawiciel tej gromady, notowany w rzekach poza Parkiem (m.in. w Szumie) – minóg strumieniowy. Spośród 30 gat. ryb, najwięcej występuje w Wieprzu oraz stawach Echo (choć tu – wskutek zarybiania). Na uwagę zasługują takie gatunki jak: głowacz białopłetwy, koza i piskorz, których liczebność w ostatnich latach spada – prawdopodobnie wskutek zaburzenia równowagi składu gatunkowego ryb spowodowanej zarybianiem pstrągiem potokowym i pojawiającym się pstrągiem tęczowym, stanowiąc poważne zagrożenie dla autochtonicznego składu gatunkowego ichtiofauny oraz bezkręgowców wodnych.

Herpetofauna z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej występująca w RPN, reprezentowana jest przez 2 gatunki płazów i 1 gatunek gada. Żółw błotny – prawdopodobnie nie ma stanowisk rozrodczych, a obserwowane dotychczas w RPN osobniki przemieszczają się przez teren Parku – doliną Wieprza oraz Szumu i Świerszcza w poszukiwaniu partnerów i terenów odpowiadających ich preferencjom siedliskowym. W odniesieniu do traszki grzebieniastej, RPN stanowi jedną z kluczowych ostoi tego gatunku w Polsce południowo-wschodniej. Stanowiska poza terenem RPN – w jego sąsiedztwie (w granicach otuliny) są zwykle nieliczne. Kumak nizinny z kolei, aktualnie w obszarze Parku jest gatunkiem krytycznie zagrożonym. Liczniejsze stanowiska zlokalizowane są w granicach otuliny: wzdłuż ciągu cieków między Kosobudami a Wólką Wieprzecką, koło rezerwatu Wieprzec i na stawach rybnych w Topornicy.
Ssaki z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej reprezentują nietoperze, zasiedlające doskonale zachowane lasy liściaste i mieszane, głównie buczyny i grądy obszarów ochrony ścisłej, ssaki wodne – wydra i bóbr europejski występujące we wszystkich ciekach i stałych zbiornikach Parku oraz kluczowe drapieżniki ryś i wilk. Terytorium rysia (samca i 1-2 samic) obejmuje cały obszar Parku z centrum w niedostępnych debrach jego południowej części. Wilcza wataha, licząca nawet do 12 osobników, kontroluje cały obszar Parku i otaczające lasy, zaś centrum watahy znajduje się w jego północnej części.

Zwierzęta wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone w RPN – w obszarze Natura 2000 Roztocze Środkowe PLH060017.
* - gatunek priorytetowy,
+ - gatunek występujący aktualnie; liczebność nieokreślona,
? - gatunek wymagający potwierdzenia występowania, uznany za wymarły.

Gatunki ptaków w Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków Roztocze PLB060012

Obszar powołano na podstawach ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym, dla ochrony populacji lęgowych gatunków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej (Dyrektywie Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa; Dz. U. L 20 z 26.1.2010.). Stwierdzono dotychczas w jego granicach 268 gatunków ptaków (166 lęgowych), z czego 74 z Dyrektywy Ptasiej (37 lęgowych), zaś 53 wpisane są do Polskiej czerwonej księgi zwierząt (14 lęgowych). Gatunkami będącymi przedmiotami ochrony obszaru PLB060012 (których populacje lęgowe stanowią około 1% populacji krajowej) są: bączek (9 par), bocian czarny (16 par), bocian biały (130 par), trzmielojad (220 par), orlik krzykliwy (33 pary), zielonka (17 par), derkacz (240 samców), puchacz (3 pary), puszczyk uralski (26 par), włochatka (7 par), lelek (> 50 par), dzięcioł zielonosiwy (> 50 par), dzięcioł czarny (350 par), dzięcioł białoszyi (1 para), dzięcioł średni (> 120 par), dzięcioł białogrzbiety (> 70 par), jarzębatka (> 160 par), muchołówka mała (> 200 par), muchołówka białoszyja (> 500 par), gąsiorek (> 2000 par), zaś z ptaków wędrownych z poza Zał. I DP: kobuz, siniak i pliszka górska – z uwagi na wysokie populacje oraz wyspowe (w skali Polski) występowanie.

Z ciekawych gatunków nielęgowych w obszarze stwierdzono dotychczas: łabędzia czarnodziobego, uhlę, kormorana małego, pelikana kędzierzawego, czaplę nadobną, czaplę modronosą, czaplę purpurową, kanię rudą, błotniaka stepowego, orlika grubodziobego, orła przedniego, gadożera, kurhannika, drzemlika, kobczyka, sokoła wędrownego, szablodzioba, szczudłaka, ostrygojada, brodźca pławnego, terekię, biegusa płaskodziobego, płatkonoga szydłodziobego, mewę czarnogłową, rybitwę wielkodziobą, rybitwę białoczelną, świergotka rdzawogardłego, siwerniaka, pliszkę cytrynową, wójcika.

W Roztoczańskim Parku Narodowym – stanowiącym około 9% powierzchni obszaru Natura 2000 Roztocze – stwierdzono dotychczas 225 gatunków ptaków, z czego 59 gatunków z Zał. I Dyrektywy Ptasiej, w tym 24 lęgowe. Spośród 23 gatunków, dla których utworzono obszar Natura 2000, wszystkie aktualnie występują w Roztoczańskim Parku Narodowym, przy czym populacje lęgowe: trzmielojada (> 70 par), orlika krzykliwego (6-7 par), puszczyka uralskiego (6-7 par), włochatki (3 pary), dzięcioła czarnego (> 100 par), dzięcioła białogrzbietego (> 40 par), muchołówki małej (100 par) i muchołówki białoszyjej (> 200 par) – są trzonem populacji lęgowych w całym obszarze Natura 2000 i w zależności od gatunku – stanowią od 30-100 procent populacji tych gatunków w odniesieniu do całego obszaru.

Najważniejszymi obszarami występowania w RPN gatunków kluczowych – są lasy liściaste, a zwłaszcza żyzne buczyny (w mniejszym stopniu grądy, olsy i łęgi), które stanowią główny obszar bytowania: trzmielojada, puszczyka uralskiego, dzięcioła zielonosiwego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, dzięcioła białogrzbietego, muchołówki małej i muchołówki białoszyjej. Bory jodłowe są z kolei podstawowymi obszarami gniazdowania: bociana czarnego, orlika krzykliwego, sóweczki i włochatki (z udziałem starodrzewów sosnowych). W obu typach siedliskowych notowany jest również jarząbek. Wreszcie – kompleks borów bagiennych i torfowisk w południowej części Parku, stanowi miejsce bytowania żurawia oraz – pojawiającego się nieregularnie (choć w minionej dekadzie przynajmniej trzykrotnie) – głuszca (najprawdopodobniej ptaków z nieodległych ostoi w Puszczy Solskiej. Znaczenie RPN dla awifauny siedlisk lądowych nieleśnych jest marginalne, o czym świadczą bardzo niewielkie populacje gniazdujących w Parku: lerki, jarzębatki, gąsiorka i ortolana. Z kolei cieki, z uwagi na postępujące ubożenie wskutek m.in. zarybiania pstrągiem potokowym i występowaniem obcych gatunków ryb – nie stanowią istotnej ostoi dla zimorodka, którego populacja nie przekracza prawdopodobnie 2 terytoriów, jednak są istotnym żerowiskiem dla bociana czarnego.

Dla awifauny migrującej – zwłaszcza ptaków mokradłowych – znaczenie RPN jest stosunkowo niewielkie z uwagi na ubóstwo sieci wód powierzchniowych. Tym niemniej, główny zbiornik wodny w RPN – stawy Echo, jest miejscem żerowania i odpoczynku m.in.: blaszkodziobych (łabędzia krzykliwego i rzadkich gatunków kaczek – podgorzałki, szlachara), brodzących (m.in. czaplowatych – czapli białej, czapli purpurowej i czapli modronosej) i siewkowych (w tym gatunków rzadkich – bataliona, płatkonoga szydłodziobego, rybitwy białoczelnej, rybitwy białowąsej i rybitwy czarnej). Natomiast w kontekście migracji szponiastych i żurawia – nad Roztoczańskim Parkiem Narodowym przebiegają ważne w skali regionu trasy przelotów, kumulujące istotne zgrupowania m.in.: trzmielojada, orlika krzykliwego, błotniaków, rybołowa lub stosunkowo częste pojawy orła przedniego i rzadkich gatunków sokołów – kobczyka, drzemlika i sokoła wędrownego a także bardzo rzadkich: kani rudej, kani czarnej, gadożera i orzełka.

Ptaki wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej stwierdzone w RPN w latach 1991-2014 (stan populacji lęgowych oraz liczby osobników nielęgowych ustalony na koniec roku 2014).
L – gatunek lęgowy (liczebność nieokreślona),
N – gatunek nielęgowy (liczba stwierdzonych osobników) lub, przy braku dokładniejszych danych – synteza statusu.

Opracowanie:
RPN/SB ZMŚP Roztocze, UMCS
Tekst: Przemysław Stachyra, Bogdan Lorens
Mapa: Krzysztof Kałamucki
Fotografie: Przemysław Stachyra