Głównym celem utworzenia Roztoczańskiego Parku Narodowego była ochrona zróżnicowanych ekosystemów leśnych Roztocza Środkowego. Wielka rozmaitość warunków siedliskowych tego obszaru decydują o występowaniu wielu interesujących leśnych zbiorowisk roślinnych, o bogatej szacie roślinnej, w tym bardzo licznych gatunków drzew i krzewów stanowiących szkielet owych zbiorowisk. Lasy obejmują 93,81% powierzchni Parku. Las, rozumiany jako zbiorowisko drzew, krzewów, towarzyszących im innych roślin i całego świata grzybów oraz świata zwierząt można opisywać w różny sposób, w zależności od głównych celów, jakim ten opis służy. Ekosystemy leśne Parku opisano poniżej z punktu widzenia fitosocjologa (Leśne zbiorowiska roślinne) i leśnika (Drzewostany). Opisanie ich z punktu widzenia przedstawicieli innych kierunków nauk przyrodniczych można znaleźć w zakładkach o florze, mykoflorze i faunie Parku.

Leśne zbiorowiska roślinne

¹ – w przypadku układów mozaikowych, powierzchnie zbiorowisk podano według dominującego typu zbiorowiska.
- * siedliska priorytetowe sieci Natura 2000

Tabela powyżej nie zawiera wszystkich leśnych zbiorowisk roślinnych występujących w Roztoczańskim Parku Narodowym, a tylko te występujące w dużych płatach, przeważających w poszczególnych wydzieleniach drzewostanowych (mapa leśnych zbiorowisk roślinnych na tle wydzieleń drzewostanowych).
 

 Drzewostany
Drzewostan to zespół większej liczby drzew rosnących na pewnej powierzchni w odpowiednim zagęszczeniu i zwarciu koron, wzajemnie na siebie oddziałujących. Drzewostany posiadają pewne różnicujące je cechy. Do najważniejszych należą skład gatunkowy, wiek, budowa (np. jednopiętrowe, wielopiętrowe), zwarcie koron. W warunkach naturalnych wiele tych cech zależnych jest od typu siedliska – od składu i żyzności gleby, stosunków wodnych i klimatu.

Krótki rys historyczny rozwoju ekosystemów leśnych Parku
Historia lasów wchodzących dziś w skład Roztoczańskiego Parku Narodowego nierozłącznie wiążą się z historią powstania i działalności wielkiego latyfundium rodziny Zamoyskich - Ordynacji Zamojskiej. Cały obecny obszar Roztoczańskiego Parku Narodowego był częścią tych dóbr, administracyjnie należąc do dwóch ordynackich nadleśnictw (stan w chwili wybuchu II wojny światowej): Nadleśnictwa Kosobudy (północna część Parku) i Nadleśnictwa Szczebrzeszyn (część południowa). Po wojnie na ich bazie powstały nadleśnictwa Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Kosobudy i Nadleśnictwo Zwierzyniec), połączone potem w jedno Nadleśnictwo Zwierzyniec.
Gospodarka leśna prowadzona w lasach ordynackich, a potem w lasach Skarbu Państwa nie pozostała bez śladów w leśnych zbiorowiskach Parku. Niemal niemożliwe jest stwierdzenie zmian w lesistości tego obszaru do początków XIX wieku. Pierwsze w miarę dokładna mapa wydana została w 1839 roku (Mapa topograficzna Królestwa Polskiego). Od tego czasu w obszarze Parku lesistość wzrastała, poprzez zalesianie użytków rolnych kilku sąsiednich wsi, folwarków ordynackich i osad administracyjnych. Sposoby gospodarowania w lasach do XIX wieku pozostają nieznane, pośrednio można wnioskować, że miały charakter bezładnej eksploatacji w poszukiwaniu drewna budulcowego, opałowego, lub takiego, które odpowiadało bieżącej koniunkturze gospodarczej. Planowa gospodarka leśna w lasach Ordynacji rozpoczęła się od 1800 roku, po utworzeniu Dyrekcji Lasów, choć już w 1760 roku oddzielono lasy od gospodarstwa rolnego i zatrudniono zawodową służbę leśną. Wtedy to nakazano odnawianie poręb, z czego wynika, że wcześniej w miejsce wyciętych drzew lub fragmentów lasu wchodziło wyłącznie odnowienie naturalne z obsiewu górnego lub bocznego. Od chwili utworzenia Dyrekcji Lasów dokonano podziału obszarów leśnych, których najmniejszą jednostkę stanowiły „wydziały” o jednakowym sposobie zagospodarowania: zrębowym lub odroślowym (zwanym „przerębowym”).

Początkowo powierzchnie odnawiane były siewem, lub na zrębach pozostawiano nasienniki; pierwszą szkółkę do produkcji materiału odnowieniowego założono w 1861 roku. Od 1840 roku nowa instrukcja urządzania lasu przewidywała podział lasów na gospodarstwo wysokopienne i niskopienne. W obrębie zakładano taką ilość poręb, by odpowiadała ilości lat potrzebnych do wzrostu i dojrzenia panującego w obrębie typowi drzewostanu. Kolej rębu dla gospodarstwa wysokopiennego wynosiła zwykle 120 lat, dla niskopiennego (odroślowego) – 30 lat. Poważne zniszczenia i dewastacje powstały w ordynackich lasach w trakcie powstania styczniowego i w okresie bezpośrednio po nim. Niemal do końca swego istnienia Ordynacja nie potrafiła rozwiązać problemu włościańskich serwitutów, co było stałym powodem dalszych zniszczeń w lasach. Pod koniec XIX wieku Ordynacja rozpoczęła eksploatację lasów dużymi zrębami zupełnymi, ze sztucznym odnowieniem sadzonkami produkowanymi zwykle z nasion niewiadomego pochodzenia (istniały firmy handlujące nasionami pochodzącymi z całej niemal Europy). Coraz częściej zarzucano pozostawianie drzew nasiennych na zrębach. W większości odnawiano sosnę zwyczajną, w mniejszym stopniu modrzewia, ale także czyniono próby hodowli sosny czarnej, sosny Banksa, sosny smołowej, wejmutki, daglezji zielonej, choiny kanadyjskiej i dębu czerwonego. Sosną odnawiano zręby niezależnie od siedliska. Znacznie rzadziej do odnowień używano innych rodzimych gatunków drzew. Z zachowanych drzewostanów wynika, że były to tylko dąb, ewentualnie jesion wyniosły. W przypadku siewu stosowano siew ręczny rzutowy (dla dęba w rzędach), a sadzono w bardzo rzadkiej więźbie od 4 x 1,5 m na słabych siedliskach, do 4 x 3 m na siedliskach mocnych.
Po zakończeniu II wojny światowej, w lasach obu nadleśnictw gospodarujących na obecnym obszarze Parku prowadzono gospodarkę zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami, na siedliskach borowych stosując rębnie zupełne (Ia lub Ib), na pozostałych rębnie częściowe (IIa i IIb). Wiek rębności dla drzewostanów sosnowych wynosił 100 lat, dla dębu, buka, jodły i jesionu 120 lat, dla pozostałych gatunków liściastych 80 lat. Taki sposób zagospodarowania obowiązywał aż do chwili utworzenia Parku w 1974 roku. W latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XX wieku prowadzono bardzo rozległe prace fitomelioracyjne, wprowadzając podszyty buka, dęba czerwonego, świerka, czeremchy amerykańskiej i świdośliwy kłosowatej na siedliskach Bśw i BMśw. Na siedliskach wilgotnych i bagiennych prowadzono prace odwadniające siecią rowów melioracyjnych.

Lista gatunków drzew występujących w Roztoczańskim Parku Narodowym

Drzewostany Roztoczańskiego Parku Narodowego – struktura wiekowa i gatunkowa

Typy siedliskowe lasu w Roztoczańskim Parku Narodowym

Opracowanie:
RPN/DOP
Tekst: Andrzej Tittenbrun
Mapy: 1- źródło „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”, 2013, 2-źródło „Materiały do projektu planu ochrony RPN”, 2011.
Fotografie: Andrzej Tittenbrun