Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek
Roztocze to pasmo malowniczych wzgórz ciągnących się od Kraśnika do Lwowa. Wyraźnie wyodrębnia się jako jednostka geograficzna położona na pograniczu przyrodniczym państw, regionów, kultur, której największą wartością są naturalne harmonijne krajobrazy z różnorodnymi lasami. To właśnie one zdecydowały, że w 1974 roku w środku regionu, w celu ochrony, w dużej mierze naturalnych lasów czasami o charakterze pierwotnym powstał Roztoczański Park Narodowy.
Roztocze pod względem przyrodniczym stanowi orograficzną granicę pasa wyżynnego, na której słabnie wpływ cech klimatu oceanicznego a rośnie – kontynentalnego. Jest obszarem typowo wyżynnym, w którym cechy krajobrazu wyraźnie nawiązują do budowy geologicznej. Stanowiąc dział wodny I i II rzędu, wyróżnia się bardzo małą gęstością sieci rzecznej, ale dużą zasobnością wód podziemnych, szczególnie w węglanowych skałach górnokredowych oraz występowaniem licznych wydajnych źródeł. Region odznacza się znacznym zróżnicowaniem gleb w układzie regionalnym oraz cechuje się odrębnością rzeczywistych zbiorowisk roślinnych jako region położony pomiędzy Karpatami a Podolem.
Roztocze można uznać także za region pogranicza kulturowego, ze względu na: utrwalenie nazewnictwa najstarszych miejscowości oraz obiektów fizjograficznych, zachowane pozostałości grodzisk obronnych oraz zachodni zasięg cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej. W krajobrazie kulturowym utrwalone są także cechy społeczno-gospodarcze regionu.
Roztocze to region w którym w ciągu ostatnich wieków ulegało zmianie nie tylko środowisko przyrodnicze ale rozwijało się także środowisko kulturowe. Informację o dynamice zmian można uzyskać m.in. na podstawie dawnych map z ostatnich 200–250 lat z terenu Polski. Wraz ze wzrostem antropopresji rosła potrzeba ochrony środowiska przyrodniczego, która na Roztoczu ma wielowiekowe tradycje podjęte przez Ordynację Zamojską (1589-1944). Pierwsze działania związane były z utworzeniem w 1589 roku „Zwierzyńca”, który nie miał jednak charakteru łowiska, ale był elementem uzupełniającym kompleks rezydencjonalny Ordynata, kolejne związane były z racjonalizacją gospodarki leśnej, ochroną gatunkową, np. przepisy Karola Szwob z 1806 roku dotyczące ochrony zwierząt łownych, ochroną obszarową, rozpoczętą w 1934 roku utworzeniem prawem chronionego rezerwatu na Bukowej Górze. W konsekwencji tych działań w 1974 roku powstał Roztoczański Park Narodowy.
Na obszarze Roztocza jak i Roztoczańskiego Parku Narodowego widać wyraźne zależności pomiędzy strukturą a rzeźbą terenu. Strukturalne uwarunkowania ujawniają się w cechach form zarówno dużych, odzwierciedlając założenia tektoniczne obszaru, jak i w cechach mezo- oraz mikroform ujawniając założenia, tak tektoniczne, jak i litologiczne. Ponadto, cechy strukturalne ujawniają się we współczesnej aktywności tektonicznej obszaru. Wpływa ona na nierównomierne dźwiganie bloków strukturalnych, co w konsekwencji wpływa m.in. na deformacje profili podłużnych koryt i teras rzecznych oraz rozmieszczenie wychodni skalnych w niektórych korytach rzek. Liczne są formy o genezie erozyjno-denudacyjnej. Należą do nich powierzchnie zrównań, ponad które wznoszą się wzgórza ostańcowe, a także suche doliny oraz wąwozy lessowe. U wylotów suchych dolin i wąwozów charakterystyczne są formy o genezie akumulacyjnej – narastające stożki napływowe. Do form o genezie akumulacyjnej należą także wydmy, urozmaicające krajobraz szerokich płaskich dolin, względnie padołów.
Urozmaicona budowa geologiczna, rzeźba terenu wraz z warunkami wodnymi i roślinnymi wpłynęły na zróżnicowanie procesów glebotwórczych i samych gleb. Pod względem typologicznym na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego wyróżnia się dwanaście typów gleb (Klasyfikacja Gleb Leśnych Polski), których rozkład przestrzenny jest bardzo nierównomierny.
Obszar Parku cechuje się bardzo rzadką siecią wód powierzchniowych i dużymi zasobami wód podziemnych. Decyduje o tym przede wszystkim duża przepuszczalność i pojemność wodna podłoża skalnego, retencjonująca stosunkowo wysokie opady atmosferyczne. Wody powierzchniowe zajmują tylko 52,6 ha, co stanowi 0,62% jego całkowitego obszaru. Wody podziemne występują w porowo-szczelinowych skałach górnej kredy, wykształconych jako margle, opoki i gezy oraz w osadach piaszczystych i żwirach czwartorzędowych wypełniających kopalne doliny rzek. W strefach dolin rzecznych wody piętra kredowego łączą się z wodami wypełniającymi aluwia, tworząc wspólny system krążenia i drenażu, tzw. roztoczański poziom wód.
Klimat Roztoczańskiego Parku Narodowego należy do typu klimatu umiarkowanego, przejściowego, o nieco większym niż w innych obszarach Polski udziale cech kontynentalnych. Obszar ten należy do najchłodniejszych na Lubelszczyźnie. Średnia roczna temperatura powietrza zmienia się od 7,4° do 7,5°C, a w partiach wyższych jest o ok. 1-2° niższa. Suma roczna opadów wynosi 600-650 mm. Park posiada umiarkowanie duże usłonecznienie, w którym średnie roczne sumy ze słońcem wahają się od 1550 do 1600 godzin. W obrębie Parku widoczne jest znaczne zróżnicowanie topoklimatyczne, które związane jest ze; różnorodną rzeźbą terenu wpływającą na zmienność ekspozycji i duże deniwelacje terenu oraz składem gatunkowym roślin warunkującym wysokość i zwartość pokrycia przez szatę roślinną.
Dominującym i jednocześnie najcenniejszym elementem szaty roślinnej Parku są lasy, pokrywające około 95% jego powierzchni. Są one bardzo zróżnicowane – w ich drzewostanach spotkać możemy prawie wszystkie rodzime gatunki (ponad 30). Dominują wśród nich taksony typowe dla Niżu Środkowoeuropejskiego, ale o specyfice fitocenoz leśnych Roztocza decydują buk zwyczajny i jodła pospolita. Są one podstawowymi składnikami budującymi drzewostany najcenniejszych w Parku i na Roztoczu zbiorowisk leśnych – żyznej buczyny karpackiej oraz wyżynnego boru jodłowego.
Dzięki specyficznemu położeniu, ciągłości trwania, przynależności do „Zwierzyńca” Ordynacji Zamojskiej oraz sięgającym początków XX w. tradycjom ochrony przyrody, lasy te zachowały wysoki stopień naturalności. Przejawia się on między innymi w: niezakłóconym przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych; zróżnicowanym wieku, budowie i strukturze drzewostanów; licznej obecności dużych, sędziwych drzew; mozaice różnej wielkości luk w warstwie koron drzew, zróżnicowanej mikrorzeźbie terenu (pagórki i dolinki po wykrotach); obecności stojących i leżących kłód martwych drzew; nienaruszonej budowie gleb; obecności gatunków starych lasów, świadczących o ciągłości ich trwania na danym terenie.
Lasy Parku nie są izolowane, lecz przynależą do rozległego kompleksu zwanego Lasami Janowskimi i Roztocza. Z powyższych względów są one wyjątkowo cenne zarówno dla ochrony przyrody jak i nauki.
Specyficzne położenie Roztocza w strefie ważnych w skali Europy granic geobotanicznych oraz zasięgowych gatunków sprawia, że flora i fauna RPN odznacza się dużym bogactwem i różnorodnością. Występują tu obok siebie gatunki i zespoły roślinne charakterystyczne dla terenów podgórskich i nizinnych; reprezentujące różne, często odległe, regiony geograficzne (tzw. elementy atlantyckie, borealne, zachodniosyberyjskie, pontyjsko-panońskie czy śródziemnomorskie); stanowiące relikty minionych epok; bądź mające charakter endemiczny.
Różnorodność roślinności RPN przejawia się przede wszystkim w urozmaiceniu występujących na jego obszarze zbiorowisk roślinnych, co z kolei jest rezultatem zróżnicowania warunków siedliskowych. Ogółem wyróżniono na obszarze Parku 20 zespołów roślinności leśnej natomiast roślinność nieleśna reprezentowana jest przez fitocenozy ponad 30 zespołów oraz podobną liczbę zbiorowisk.
Flora roślin naczyniowych RPN liczy ponad 920 gatunków, reprezentujących szereg elementów geograficznych. Potwierdzono występowanie 21 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą oraz 43 gatunków objętych ochroną częściową, wśród których znajduje się 5 taksonów z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin.
Z terenu RPN i otuliny znanych jest 237 gatunków mszaków. Stanowi to ok. ¼ naszej rodzimej brioflory, w tym 24% flory wątrobowców, 26% mchów i 25% flory glewików. Ze względu na znaczną lesistość Parku, jej głównym składnikiem (ponad 60% ) są gatunki typowo leśne, charakterystyczne dla borów jodłowych, świerkowych i sosnowych. Dominują tu taksony związane z dnem lasu oraz butwiejącym drewnem drzew iglastych. Blisko ¼ brioflory Parku stanowią mszaki chronione i / lub zagrożone (24 ściśle chronionych, 21 częściowo i 19 zagrożonych).
Pomimo pewnego zubożenia flory porostów, w porównaniu z danymi historycznymi, liczy ona ponad 150 gatunków. Duża różnorodność zbiorowisk leśnych sprawia, że w jej składzie przeważają porosty epifityczne. Typowym elementem zbiorowisk leśnych RPN jest stała obecność i duże nagromadzenie wykrotów i złomów drzew na dnie lasu w różnym stopniu rozkładu. Są one siedliskiem licznej grupy porostów epiksylicznych, natomiast znacznie mniejszy udział w biocie porostów Parku mają gatunki naziemne.
W RPN grupa grzybów właściwych liczy ok. 1000 gatunków, przy czym największa ich ilość przypada na wielkoowocnikowe podstawczaki. Wśród nich 10 taksonów objętych jest ochroną częściową.
Świat zwierząt liczący ponad 3630 gatunków – to obok doskonale zachowanych lasów – najważniejszy walor Roztoczańskiego Parku Narodowego.
W relatywnie niewielkim obszarze Parku, stanowiącym głównie bastion fauny puszczańskiej, występują również gatunki mokradeł, mozaiki siedlisk nieleśnych oraz te związane z bliskością osad człowieka. Szczególną osobliwością Parku, jest współwystępowanie w jego obszarze gatunków zwierząt o szerokim rozprzestrzenieniu geograficznym, gatunków typowych dla odległych rejonów Europy południowej i północnej oraz pogranicza eurazjatyckiego. Wiele gatunków zwierząt ma w Parku jedne z najważniejszych ostoi w Polsce – zwłaszcza tych związanych z lasami o naturalnym charakterze. Podkreśla to kluczową rolę Roztoczańskiego Parku Narodowego jako instytucji odpowiedzialnej za ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w skali krajowej.
Fauna bezkręgowców Roztoczańskiego Parku Narodowego stanowi około 10% gatunków fauny krajowej, przy czym ponad połowa taksonów wśród bezkręgowców to taksony stanowiące średnio od 30-60% fauny Polski. Zgrupowane są one w obrębie dziewięciu wyższych jednostek systematycznych: pierwotniaków – 37 gatunków, nicieni – 33 gatunki, pierścienic – 49 gatunków, mięczaków– 76 gatunków, stawonogów – 3080 gatunków, skorupiaków – 49 gatunków, pajęczaków – 339 gatunków, dwuparców – 11 gatunków, owadów – 2680 gatunków. Kręgowce są reprezentowane na tle fauny krajowej w sposób wybitny i stanowią 46% jej zasobów w skali Polski, przy czym w podziale na poszczególne gromady liczba gatunków i udział procentowy przedstawiają się następująco: minogi – 1 gatunek (25%), ryby – 30 gatunków (24%), płazy – 13 gatunków (67%), gady – 9 gatunków (70%), ptaki – 227 gatunków (50%) i ssaki – 59 gatunków (52%).
Wśród zwierząt, 325 gatunków objętych jest ochroną gatunkową (250 ścisłą i 75 częściową), 76 gatunków figuruje w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, 81 gatunków podlega ochronie w ramach sieci Natura 2000, 20 gatunków wpisanych jest na listę zwierząt zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody a ponad 130 chronionych jest międzynarodowymi konwencjami: bońską, berneńską i waszyngtońską.
Zwierzęciem herbowym Roztoczańskiego Parku Narodowego jest „konik polski”, nazwa którego została wprowadzona do piśmiennictwa hipologicznego przez prof. Tadeusza Vetulaniego (1897-1952) w 1925 r., dzięki którego staraniom ocalono ostatnich potomków, dzikich koni tarpanów, tworząc prawdopodobnie pierwszą na świecie hodowlę zachowawczą. Koniki polskie stały się unikalną, jedyną autentycznie rodzimą rasą polskich koni. Ich hodowla w Roztoczańskim Parku Narodowym rozpoczęła się w 1982 r., kiedy w Ostoi ulokowano cztery klacze oraz jednego ogiera - konie pochodzące ze Stadniny Koni Racot. Początkowo na potrzeby Ostoi przeznaczono 44 ha, dziś powierzchnia ta wynosi ok. 234 ha. W 1996 r. utworzono Ośrodek Stajennej Hodowli Koników Polskich we Floriance. Przez 30 lat RPN osiągnął imponujące wyniki hodowlane dochowując się 263 źrebiąt. Najważniejszym celem hodowli koników polskich jest, oprócz utrwalania pierwotnych cech biologicznych kultywowanie jak najliczniejszej liczby linii hodowlanych klaczy (35 w Polsce) i ogierów (5). Spośród koników wyhodowanych w RPN przeznaczonych na sprzedaż większość znalazła nabywców w Polsce, 22 osobniki stały się początkiem grupy rezerwatowej w Biebrzańskim Parku Narodowym, aż 42 sprzedano do Niemiec, Finlandii, Hiszpanii, a trzy (dwie klacze i jednego ogiera) przekazano w 2009 r. do Jaworowskiego Przyrodniczego Parku Narodowego na Ukrainie.
W celu czynnej ochrony wybranych siedlisk nieleśnych, przede wszystkim utrzymania i podwyższenia walorów widokowych śródleśnych enklaw wprowadzono w 2010 roku do Parku stado polskich owiec nizinnych odmiany Uhruskiej. Owce te objęte są programem ochrony zasobów genetycznych, a więc utrzymywanie tych zwierząt wpisuje się również w działanie na rzecz ochrony agrobioróżnorodności. Dodatkowo m.in. w celu odtworzenia bioróżnorodności zbiorowisk trawiastych wprowadzono od 2012 roku na łąki w Parku lokalne odmiany bydła białogrzbietego i czerwonego.
Roztoczański Park Narodowy powstał, przede wszystkim w celu ochrony starych, naturalnych lasów, będących pozostałością pierwotnej puszczy, porastającej niegdyś tereny Roztocza. Lasy te są ostoją występowania wielu rzadkich w skali kraju i Europy gatunków: roślin, zwierząt i grzybów. Celem działalności Parku jest również zachowanie niepowtarzalnego, unikatowego i zanikającego krajobrazu Roztocza Środkowego, wyróżniającego się na tle innych krajobrazów w Polsce i Europie. W celu skuteczniejszego realizowania celów statutowych, zachowania drożności korytarzy ekologicznych, możliwości ograniczenia niekorzystnego oddziaływania czynników zewnętrznych na przyrodę Parku wyznaczono jego otulinę.
Jest to kontynuacja szczytnych idei ochrony ojczystej przyrody i tradycyjnego krajobrazu polskiej wsi, zapoczątkowanej przed kilkoma wiekami przez Ordynację Zamojską (1589-1944), grono światłych obywateli i miłośników Zwierzyńca, lubelskich naukowców, przyrodników, historyków, archeologów i artystów, wśród których wspomnieć należy niestrudzoną orędowniczkę ochrony przyrody i krajobrazu Roztocza, inicjatorkę utworzenia Roztoczańskiego Parku Narodowego Aleksandrę Wachniewską (1902-1989).
Jako, że Roztocze położone jest na pograniczu państw, regionów i kultur Roztoczański Park Narodowy w swojej działalności odnosi się także do religijnych motywów ochrony przyrody określonych w Islamie, Konfucjanizmie, Dżinizmie oraz Buddyzmie. Szczególnie bliska jest nam Chrześcijańska wizja ekologii zaprezentowana głównie w oparciu o homilię ekologiczną, którą wygłosił Papież Jan Paweł II w Zamościu w dniu 12. 06. 1999 roku, w której sławił piękno przyrody Roztocza i zachęcał słuchaczy do jej poszanowania z myślą o przyszłych pokoleniach.
We współpracy z lokalną społecznością, uniwersytetami, administracją rządową i samorządową Park jest udostępniony dla nauki, edukacji i turystyki. Głównym centrum obsługi ruchu turystycznego jest Ośrodek Edukacyjno-Muzealny położony w zabytkowej części Zwierzyńca. Prezentowana jest w nim od 2009 stała multimedialna wystawa przyrodnicza „W krainie jodły, buka i tarpana”, którą rokrocznie odwiedza ok. 30 tys. turystów. Oferta edukacyjno turystyczna jest bogata i skierowana do różnych grup odbiorców, zarówno turystów (ok. 120 tys. osób rocznie) jak i lokalnej społeczności. Na szczególną uwagę zasługuje działalność wystawiennicza, wydawnicza oraz działania związane z turystycznym zagospodarowaniem i tworzeniem oryginalnych produktów turystycznych. W parku dominuje turystyka piesza i rowerowa. Dla zwiedzających udostępniono ponad 50 km szlaków pieszych, ścieżek poznawczych, tras rowerowych. W punktach węzłowych tras zwiedzania w adaptowanych historycznych obiektach ulokowano terenową bazę edukacyjno-turystyczną (Izba Leśna i Gajówka Komanówka we Floriance, Gajówka Krzywe i Wojda w północnej części Parku).
Od 2011 roku w Parku funkcjonuje dziewiąta w Polsce Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, poprzez którą realizowane są zadania związane z monitoringiem środowiska przyrodniczo-kulturowego i udostępnianiem Parku dla nauki.
Roztoczański Park Narodowy ( 8482,83 ha) wraz z otuliną (38095,87 ha) położony jest w środkowej części regionu i stanowi rdzeń ekologicznego systemu ochrony przyrody Roztocza. W części polskiej 80,4 % obszaru objęte jest ochroną. W jego skład wchodzą wszystkie formy ochrony, jakie przewiduje polskie prawo, przy czym 78,2% to obszary wchodzące w skład europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000. System rozwija się dynamicznie. Niezależnie od tego rozpoczęto prace nad utworzeniem Transgranicznego Rezerwatu Biosfery "Roztocze" UNESCO, planuje się utworzenie Geoparku Kamienny Las na Roztoczu. Pozaustawowe działania mają m.in. na celu stworzenie dobrych praktyk w promocji i racjonalnym gospodarowaniu walorami przyrodniczymi i kulturowymi regionu. W obu projektach planuje się, że Park stanowić będzie główne ogniwo, obszar kluczowy w działaniach ochronnych i będzie jednocześnie podmiotem uczestniczącym aktywnie w zarządzaniu rezerwatem biosfery i geoparkiem.
Dotychczasowe działania RPN i lokalnej społeczności dowodzą, że możliwe jest zachowanie dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego oraz harmonijne współistnienie przyrody i człowieka.
Opracowanie:
RPN
Tekst: Tadeusz Grabowski
