Kontynuując cykl raportów z badań monitoringowych zlewni Świerszcza, prowadzonych przez Roztoczański Park Narodowy w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, Państwowego Monitoringu Środowiska GIOŚ, przedstawiamy informacje o kształtowaniu się przebiegu warunków klimatyczno-hydrologicznych w październiku 2021 roku.
Średnia temperatura powietrza
Październik bieżącego roku był jednym z trzech najchłodniejszych w skali prowadzonych pomiarów. Średnia temperatura tego miesiąca wyniosła zaledwie +7,94oC i była o blisko 0,8oC niższa od średniej wieloletniej, która dla tego miesiąca wynosi +8,73oC (Ryc. 1). W odróżnieniu od miesięcy letnich październik, charakteryzował się większymi dobowymi amplitudami termicznymi (Ryc. 2). Pojawiły się również, pierwsze w tym roku, przymrozki jesienne. Nocne spadki temperatur poniżej 0oC wystąpiły ośmiokrotnie – pod koniec pierwszej dekady oraz w połowie drugiej dekady miesiąca. To właśnie niskie nocne temperatury zadecydowały o jego wyjątkowo chłodnym charakterze (Ryc. 2). Natomiast w I oraz w III dekadzie miesiąca, temperatury maksymalne (Tmax) często przekraczały 15 oC. Dni gorące, w których (Tmax) przekroczyła 25oC, notowane jeszcze we wrześniu, w październiku już nie wystąpiły. Najwyższą temperaturę 19,9oC (miesięczne maksimum absolutne) odnotowano 4 października. Dopływ energii słonecznej zmniejszył się o 150 MJ/m2, tj. z poziomu 348 MJ/m2 we wrześniu do 197 MJ/m2 w październiku, co generalnie było efektem coraz krótszych dni. Również łączne usłonecznienie rzeczywiste (czas w którym promienie słońca docierają do powierzchni ziemi) zmniejszyło się z 205 godzin we wrześniu do 106 w październiku (Ryc. 3). Jest to o blisko 30 godzin mniej niż wynosi średnia wieloletnia dla tego miesiąca. Jednakże w stosunku do najmniej słonecznego października ubiegłego roku, obecna wartość jest wyższa o 37 godzin.
Opad atmosferyczny
Październik bieżącego roku - był najuboższy w opady w całej historii prowadzonych pomiarów (Ryc. 4). W całym miesiącu opad wyniósł zaledwie 8,7 mm tj. 16% średniej wieloletniej, wynoszącej dla tego miesiąca 53,7 mm. (Ryc. 4). Wystąpiło w nim łącznie 8 dni z opadem, którego najwyższa dobowa wartość wyniosła 5 mm. W skali badanego wielolecia październikowa suma opadów była o ponad 100 mm niższa niż suma najobfitszego w opady października 2016 r., i o prawie 36 mm niższa niż suma opadów w październiku roku ubiegłego. Przestrzenny rozkład opadów był bardzo równomierny - w odległym o ok. 7 km Zwierzyńcu, październikowa suma opadów wyniosła 7,4 mm – czyli była tylko o 1,3 mm niższa. Dobowy rozkład opadów w ciągu miesiąca był także bardzo nierównomierny (Ryc. 5). Najintensywniejszy opad, wystąpił 1 października - prawie 5 mm, dając aż 62% sumy miesięcznej, Najczęściej padało w II i na początku III dekady miesiąca, jednak łączna suma tych opadów była niewielka (ok. 38% sumy miesięcznej.)
Wilgotność względna powietrza
Średnia wilgotność względna powietrza w październiku 2021 r., była najniższa dla tego miesiąca w całej historii prowadzonych pomiarów - wyniosła zaledwie 74,7%, i była niższa aż o 9,7% od wartości średniej wieloletniej, która dla października wynosi prawie 84%. Jednocześnie była ona niższa o blisko 12,7% od najwyższej średniej wilgotności względnej - zmierzonej w październiku ubiegłego roku (Ryc. 6). Wilgotność względna powietrza osiągnęła najwyższe wartości w II dekadzie miesiąca, wskutek napływu chłodnych i wilgotnych mas powietrza (Ryc. 7).
Klimatyczny bilans wodny
Tegoroczny październik miał najwyższy, ujemny bilans wodny w całej historii prowadzonych pomiarów (Ryc. 8), i jednocześnie był drugim po marcu miesiącem bieżącego roku z istotnie ujemnym bilansem wodnym. Niedobór opadów w stosunku do parowania wyniósł w październiku 40,8 litra na metr kwadratowy powierzchni terenu. Ujemny bilans przełożył się na obserwowane zjawiska przyrodnicze, wpływając np. na spadek wód gruntowych (zwłaszcza w zakresie uwodnienia torfowisk) i podziemnych (kredowych) oraz zmniejszenie wielkości przepływów w Świerszczu. W dotychczasowych badaniach październik miał w większości dodatnie wartości bilansu wodnego (Ryc. 8), sięgające nawet 86 l/m2 - w 2016 r. Decydujący wpływ na ten stan miały wysokie sumy opadów oraz stosunkowo niskie średnie temperatury października z tych lat.
Kształtowanie się poziomu wód gruntowych
Opisywany szczegółowo we wcześniejszych raportach - wieloletni deficyt opadów atmosferycznych, spowodował drastyczny spadek poziomu wód podziemnych, zarówno w głęboko położonych warstwach kredowych, jak i w płytszych wodach czwartorzędowych. W kwietniu 2020 r., odnotowano najniższy stan wód kredowych w całej historii pomiarów. W stosunku do najwyższego poziomu, z czerwca 2013 r., był on niższy o ponad 3,5 m. Pomimo, że rok 2020 był dotychczas najobfitszy w opady w całej historii prowadzonych pomiarów, a suma opadów wielu miesięcy przekraczała średnią wieloletnią, zwierciadło wód kredowych utrzymywało się cały czas na bardzo niskim poziomie. Dopiero w 2021 r., średni poziom wód kredowych zaczął się systematycznie podnosić. Pierwsze duże wzrosty odnotowano w marcu i kwietniu, co wynikało z roztopów grubej pokrywy śnieżnej. Obfite opady oraz korzystny bilans wodny kolejnych miesięcy bieżącego roku - zwłaszcza przełomu czerwca i lipca - spowodowały, wzrost średniego poziomu wód kredowych o blisko 170 cm w stosunku do stycznia. W sierpniu i wrześniu pomimo obfitych opadów oraz wysokiego dodatniego bilansu wodnego stwierdzono spadek średniego poziomu tych wód o 35 centymetry. W październiku spadek ten się pogłębił o kolejne 9 cm, mimo to w stosunku do października 2020 r., obecny stan wód w kredzie jest wyższy o 119 cm, i po raz trzeci od 6 lat, jest on również wyższy od średniej wieloletniej dla tego miesiąca - aż o 59 cm (Ryc. 9).
Wzrost poziomu wód kredowych spowodował, że w wyschniętych studniach i zbiornikach wodnych z obszaru Parku, ponownie pojawiła się woda.
Opisywana we wcześniejszych raportach korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r. (przewaga opadów nad parowaniem sięgająca 80 litrów/m2), spowodowała zatrzymanie wieloletniego spadku, a następnie wzrost średniego poziomu zwierciadła wód gruntowych na torfowisku Międzyrzeki. Jednakże trwały wzrost poziomu zwierciadła tych wód nastąpił wskutek dopływu wody z roztopów śniegu - w marcu 2021 r. W kolejnych miesiącach bieżącego roku, wskutek wysokich opadów oraz korzystnego bilansu wodnego, średni stan wód torfowiska ulegał tylko niewielkim wahaniom, pozostając na zbliżonym – wysokim poziomie. Po opadach letnich miesięcy torfowiska są praktycznie wysycone wodą, co znajduje odzwierciedlenie w wynikach obecnych pomiarów. Średni poziom wód torfowiska jest wyższy o ponad 10 cm od październikowej średniej wieloletniej (Ryc. 10), jednakże w stosunku do września nieznacznie opadł (ok. 4 cm). Pomimo tego poziomy wód notowane w 2021 r. na torfowisku Międzyrzeki pozwalają na stwierdzenie, iż jego prawidłowe funkcjonowanie jest aktualnie niezagrożone. Wysoki stan wód na torfowisku jest gwarancją jego trwałości i prawidłowego funkcjonowania, poprzez zapobieganie niszczącym procesom murszenia torfu oraz rozwój roślinności, właściwej dla tego ekosystemu, który jest uznany jako bardzo cenny i zagrożony w skali Europy.
Średni przepływ Świerszcza
Opisany we wcześniejszych raportach wieloletni deficyt opadów atmosferycznych spowodował również drastyczny spadek przepływu wody w Świerszczu. W październiku i listopadzie 2019 r. przepływ ten wyniósł zaledwie 3 l/s (absolutne minimum średniego przepływu Świerszcza). Korzystna sytuacja termiczno-opadowa maja i czerwca 2020 r., spowodowała wzrost jego wartości do 13 l/s. i na zbliżonym poziomie utrzymywał się on w kolejnych miesiącach 2020 r. Większe wzrosty przepływu spowodował dopiero wzrost poziomu wód kredowych i torfowiskowych w wyniku wiosennych roztopów, które uwolniły duże zasoby wody zmagazynowane w grubej pokrywie śnieżnej. Z kolei obfite opady przełomu czerwca i lipca spowodowały ponad dwukrotny wzrost średniego przepływu tego cieku (do 63 l/s) tak, iż po raz pierwszy od 6 lat - był on 1,5 krotnie wyższy niż średnia wieloletnia dla tego miesiąca. W sierpniu odnotowaliśmy spadek przepływu o 16 l/s, natomiast we wrześniu jego wzrost o 5 l/s. Z kolei w najsuchszym od lat październiku obserwujemy ponowny spadek średniego przepływu Świerszcza - o 11,7 l/s, co jest przejawem pewnego ustabilizowania się przepływu tego cieku, związanej z większą stabilnością poziomu wód gruntowych i powrotu do jego silnej zależności od wielkości opadów i bilansu wodnego danego miesiąca. Obecny średni przepływ Świerszcza przekracza o 4 l/s średni wieloletni przepływ dla października, który wynosi 36 l/s (Ryc. 11).
Zachęcamy do przeczytania wcześniejszych raportów <<zobacz>>
Opracowanie:
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Roztocze Roztoczańskiego Parku Narodowego
Opracowanie danych, tekst i ryciny: Zbigniew Maciejewski. Dane pomiarowe: Bogusław Radliński, Przemysław Stachyra, Robert Stefański. Zdjęcie ilustracyjne: Przemysław Stachyra.
